پرسش:
لذت موسيقي بر اثر اصوات موزوني است كه سبب ارامش روح مي شود چرا حرام است؟
پاسخ:
با سلام و ادب سلامتي، سعادت و موفقيت شما را از درگاه ايزد منان خواستاريم
هر گرايش طبيعي و دروني پاسخي ميطلبد . جذابيت موسيقي از اين قاعده مستثنا نيست; اما بايد دانست پاسخ به غرايز ابتدايي و نيازهاي پس از رشد يافتگي، ميان تمام اقوام و فرهنگها و پيروان اديان مشترك است; مانند آن كه همگان براي رفع تشنگي از «آب» استفاده ميكنند . تفاوت از آنجا آغاز ميشود كه براي رفع اين نياز اصلي در پي آمادهسازي و پيشنهاد نوشيدنيهاي متنوع باشيم . اينجا است كه نظريههاي انسانشناختي و فاكتورهاي اقتصادي، سياسي، فرهنگي رخ مينمايد و كنشها و واكنشها بروز ميكند . پيچيدگيها و ابهامها آنگاه فزوني مييابد كه در عصر ارتباطات تنوع پاسخ بسيار ميشود و از ميان آن همه، انتخاب «پاسخ درست» و «بدون عوارض» و پياده سازي «جايگزين» كاري بس دشوار است و تلاش همگاني ميطلبد .
موسيقي به طور كلي دو نوع است:
1 . موسيقي غنايي: هرگونه آهنگي است كه به لحاظ شكل يا محتوا موجب تحريك شهوت و متناسب با مجالس گناه است . اينگونه موسيقي، گاه آرامش تخديرگونه براي اعصاب دارد و گاه هيجانات ناهنجار براي روان; و غفلت از ياد خدا و پردهپوشي عقل از آثار نمايان آن است .
2 . موسيقي غيرغنايي: شامل صوت قرآن، موسيقي عرفاني، مارشهاي حماسي، آواز حدي (براي حركت دهي حيوانات) و حتي موسيقي مناسب براي رشد گياهان . اين نوع موسيقي ميتواند پاسخگوي نياز انسان باشد و با اجراهاي متنوع جايگزين موسيقي غنايي شود .
قرآن كريم نثري هم آوا دارد و اين خاصيتيكي از ابعاد اعجاز قرآن است . (1) از تشويقي كه درباره آهنگين و نيكو خواندن قرآن وجود دارد، نتيجه ميگيريم براي بهرهمندي بيشتر از كلمات و به منظور تحصيل آرامش رواني و صفاي دل، به طور طبيعي به صوت دلنشين نيازمنديم . به همين جهت، تلاوت قرآن با صداي نيكو مستحب و محبوب خداي متعال است .
غزليات و اشعار عرفاني معنايي پرجاذبه دارد; شنيدن و زمزمه آن با صداي خوش بسيار آرامشبخش و آگاهيساز است و ميتواند جايگزين مناسبي براي موسيقي غنايي باشد . افلاطون حكيم ميگويد: «آن كسي كه همه عمر را به ترنم نغمات و حظ از زيبايي صوت ميگذراند، همان طور كه آهن در اثر آتش نرم ميشود، عنصر «غيرت» در نفس وي ملايم ميگردد و طولي نخواهد كشيد كه «شجاعت» وي نيز تحليل رود» .
از امام خميني (ره) در اين باره آمده است: «اي عزيز، بكوش تا صاحب عزم و اراده شوي كه خداي ناخواسته اگر بيعزم از اين دنيا رحلت كني، انسان صوري بيمغزي هستي در آن عالم كه محل كشف باطن و ظهور سريره است; و جرات بر معاصي كمكم انسان را بيعزم ميكند و اين جوهر شريف را از انسان ميربايد . استاد معظم ما - دام ظله - ميفرمودند: بيشتر از هر چه گوش دادن به تغنيات [موسيقيها] سلب اراده و عزم از انسان ميكند . . .».
ابوعلي سينا نيز در اين باره مينويسد: «آهنگ خوش، آن مقدار كه حكمت لازم ميشمارد، جوهر نفس آدمي را تقويت ميكند و قواي باطني او را تمركز ميبخشد نه آن آهنگي كه امور شهواني را در انسان تحريك ميكند» . به اميد آن كه با همفكري و خويشتنداري به بالندگي معنوي خود و جامعه كمك كنيم .
براي پاسخ به پرسش شما، مبني بر نياز روحي انسان به موسيقي، توجه به نكات زير مفيد است:
1 . زيبايي دوستي يكي از اميال فطري انسان است و ابعادي وسيع دارد . آنچه در گزينشها مهم مينمايد اين است كه رابطه هر چيز و هر رفتار را با كمال نفساني انسان بسنجيم و آنگاه مورد ارزيابي قرار دهيم . از آن جا كه كمال مطلق خدا است، هر چه انسان را از خدا دور سازد يقينا مايه خسرانش خواهد شد . در آيات و روايات، ضمن تاييد ميل زيبايي دوستي، اولا به زيبايي معنوي بيش از زيبايي ظاهري و مادي بها داده شده است; و ثانيا خدا جميل مطلق است . از اين روي فرمود: «الابذكرالله تطمئن القلوب» (2) . اگر انسان به اين حقيقت مطلق روي آورد، از بسياري اوهام يا واقعيتهاي كم بها رويگردان خواهد شد .
2 . اگر بر فرض ثابتشود موسيقي آثار مثبتي در نفس دارد - اين مساله، خصوصا به گونهاي كه عميق و ماندگار باشد، به شدت محل تامل است - (3) همان طور كه استاد شهيد مطهري فرمودهاند بايد توجه داشت كه: «خيلي چيزها فايدههايي بر وجودشان مترتب است ولي اينها جاي چيزهايي را اشغال كردهاند كه اگر آنها ميبودند فوايد خيلي بيشتري مترتب ميشد . . . ما نميتوانيم به آن سبك «ويليام جيمز» (بنيانگذار مكتب پراگماتيسم) بينديشيم كه هر چيزي كه يك اثر مفيد داشته باشد، پس حق است . . . هرگز شما نميتوانيد به صرف اين كه يك شيء آثار مفيدي داشته باشد آن را صحيح و واقعي و از جانب خدا بدانيد» . (4)
در توضیح این دو نكته باید گفت: بیتردید در ساختمان وجودی انسان هیچ میل اصیلی به گزاف نهاده نشده است و همواره بین امیال و كششهای فطری انسان و واقعیات جهان هستی، هماهنگی كامل وجود دارد . اگر انسان یك یا چند میل و كشش فطری و اصیل داشته، از امكان ارضای آنها برخوردار نباشد، دراین صورت باید معتقد شد در كار خلقت فریبكاری و گزاف وجود دارد؛ در حالی كه با مطالعه در جهان خلقت در مییابیم همه امور، از كوچكترین آنها تا بزرگترینشان، بر اساس طرحی دقیق و هدفی كاملا حساب شده خلق شدهاند . از سوی دیگر، باید به این حقیقت نیز توجه كرد كه امیال فطری انسان از قبیل حقیقت جویی، زیبایی دوستی و قدرتطلبی ما را در شناخت كمال وجودی انسان كمك میكند، اما شعاعشان تا بینهایت امتداد مییابد و هیچ یك از آنها در مرتبه معینی اقتضای محدودیت و توقف ندارد . خواستههای نامحدود و بسنده نكردن به كامیابیهای موقت و محدود از خصایص بارز انسان است . بینهایتبودن خواستهای فطری انسان از مهمترین اختلافات اساسی انسان و حیوان به شمار میرود . آن كه امیال فطری انسان به امور مختلف تعلق میگیرند، اما سرانجام همه آنها به هم میپیوندند و ارضای كامل و نهاییشان در پرتو ارتباط با سرچشمه علم، قدرت، جمال وكمال تحقق مییابد . تنها در نزدیكی به خدا و اتصال به معدن جمال و كمال تمام خواستهای فطری انسان ارضا میگردد و انسان به مطلوب نهایی اش دست مییابد . همه اهداف و مقصدهای دیگر با آفت نقص و محدودیت رو به رویند و به همین جهت، نمیتوانند فطرت بینهایت طلب انسان را پاسخ دهند .
لذت موسيقي بر اثر اصوات موزوني است كه سبب ارامش روح مي شود چرا حرام است؟
پاسخ:
با سلام و ادب سلامتي، سعادت و موفقيت شما را از درگاه ايزد منان خواستاريم
هر گرايش طبيعي و دروني پاسخي ميطلبد . جذابيت موسيقي از اين قاعده مستثنا نيست; اما بايد دانست پاسخ به غرايز ابتدايي و نيازهاي پس از رشد يافتگي، ميان تمام اقوام و فرهنگها و پيروان اديان مشترك است; مانند آن كه همگان براي رفع تشنگي از «آب» استفاده ميكنند . تفاوت از آنجا آغاز ميشود كه براي رفع اين نياز اصلي در پي آمادهسازي و پيشنهاد نوشيدنيهاي متنوع باشيم . اينجا است كه نظريههاي انسانشناختي و فاكتورهاي اقتصادي، سياسي، فرهنگي رخ مينمايد و كنشها و واكنشها بروز ميكند . پيچيدگيها و ابهامها آنگاه فزوني مييابد كه در عصر ارتباطات تنوع پاسخ بسيار ميشود و از ميان آن همه، انتخاب «پاسخ درست» و «بدون عوارض» و پياده سازي «جايگزين» كاري بس دشوار است و تلاش همگاني ميطلبد .
موسيقي به طور كلي دو نوع است:
1 . موسيقي غنايي: هرگونه آهنگي است كه به لحاظ شكل يا محتوا موجب تحريك شهوت و متناسب با مجالس گناه است . اينگونه موسيقي، گاه آرامش تخديرگونه براي اعصاب دارد و گاه هيجانات ناهنجار براي روان; و غفلت از ياد خدا و پردهپوشي عقل از آثار نمايان آن است .
2 . موسيقي غيرغنايي: شامل صوت قرآن، موسيقي عرفاني، مارشهاي حماسي، آواز حدي (براي حركت دهي حيوانات) و حتي موسيقي مناسب براي رشد گياهان . اين نوع موسيقي ميتواند پاسخگوي نياز انسان باشد و با اجراهاي متنوع جايگزين موسيقي غنايي شود .
قرآن كريم نثري هم آوا دارد و اين خاصيتيكي از ابعاد اعجاز قرآن است . (1) از تشويقي كه درباره آهنگين و نيكو خواندن قرآن وجود دارد، نتيجه ميگيريم براي بهرهمندي بيشتر از كلمات و به منظور تحصيل آرامش رواني و صفاي دل، به طور طبيعي به صوت دلنشين نيازمنديم . به همين جهت، تلاوت قرآن با صداي نيكو مستحب و محبوب خداي متعال است .
غزليات و اشعار عرفاني معنايي پرجاذبه دارد; شنيدن و زمزمه آن با صداي خوش بسيار آرامشبخش و آگاهيساز است و ميتواند جايگزين مناسبي براي موسيقي غنايي باشد . افلاطون حكيم ميگويد: «آن كسي كه همه عمر را به ترنم نغمات و حظ از زيبايي صوت ميگذراند، همان طور كه آهن در اثر آتش نرم ميشود، عنصر «غيرت» در نفس وي ملايم ميگردد و طولي نخواهد كشيد كه «شجاعت» وي نيز تحليل رود» .
از امام خميني (ره) در اين باره آمده است: «اي عزيز، بكوش تا صاحب عزم و اراده شوي كه خداي ناخواسته اگر بيعزم از اين دنيا رحلت كني، انسان صوري بيمغزي هستي در آن عالم كه محل كشف باطن و ظهور سريره است; و جرات بر معاصي كمكم انسان را بيعزم ميكند و اين جوهر شريف را از انسان ميربايد . استاد معظم ما - دام ظله - ميفرمودند: بيشتر از هر چه گوش دادن به تغنيات [موسيقيها] سلب اراده و عزم از انسان ميكند . . .».
ابوعلي سينا نيز در اين باره مينويسد: «آهنگ خوش، آن مقدار كه حكمت لازم ميشمارد، جوهر نفس آدمي را تقويت ميكند و قواي باطني او را تمركز ميبخشد نه آن آهنگي كه امور شهواني را در انسان تحريك ميكند» . به اميد آن كه با همفكري و خويشتنداري به بالندگي معنوي خود و جامعه كمك كنيم .
براي پاسخ به پرسش شما، مبني بر نياز روحي انسان به موسيقي، توجه به نكات زير مفيد است:
1 . زيبايي دوستي يكي از اميال فطري انسان است و ابعادي وسيع دارد . آنچه در گزينشها مهم مينمايد اين است كه رابطه هر چيز و هر رفتار را با كمال نفساني انسان بسنجيم و آنگاه مورد ارزيابي قرار دهيم . از آن جا كه كمال مطلق خدا است، هر چه انسان را از خدا دور سازد يقينا مايه خسرانش خواهد شد . در آيات و روايات، ضمن تاييد ميل زيبايي دوستي، اولا به زيبايي معنوي بيش از زيبايي ظاهري و مادي بها داده شده است; و ثانيا خدا جميل مطلق است . از اين روي فرمود: «الابذكرالله تطمئن القلوب» (2) . اگر انسان به اين حقيقت مطلق روي آورد، از بسياري اوهام يا واقعيتهاي كم بها رويگردان خواهد شد .
2 . اگر بر فرض ثابتشود موسيقي آثار مثبتي در نفس دارد - اين مساله، خصوصا به گونهاي كه عميق و ماندگار باشد، به شدت محل تامل است - (3) همان طور كه استاد شهيد مطهري فرمودهاند بايد توجه داشت كه: «خيلي چيزها فايدههايي بر وجودشان مترتب است ولي اينها جاي چيزهايي را اشغال كردهاند كه اگر آنها ميبودند فوايد خيلي بيشتري مترتب ميشد . . . ما نميتوانيم به آن سبك «ويليام جيمز» (بنيانگذار مكتب پراگماتيسم) بينديشيم كه هر چيزي كه يك اثر مفيد داشته باشد، پس حق است . . . هرگز شما نميتوانيد به صرف اين كه يك شيء آثار مفيدي داشته باشد آن را صحيح و واقعي و از جانب خدا بدانيد» . (4)
در توضیح این دو نكته باید گفت: بیتردید در ساختمان وجودی انسان هیچ میل اصیلی به گزاف نهاده نشده است و همواره بین امیال و كششهای فطری انسان و واقعیات جهان هستی، هماهنگی كامل وجود دارد . اگر انسان یك یا چند میل و كشش فطری و اصیل داشته، از امكان ارضای آنها برخوردار نباشد، دراین صورت باید معتقد شد در كار خلقت فریبكاری و گزاف وجود دارد؛ در حالی كه با مطالعه در جهان خلقت در مییابیم همه امور، از كوچكترین آنها تا بزرگترینشان، بر اساس طرحی دقیق و هدفی كاملا حساب شده خلق شدهاند . از سوی دیگر، باید به این حقیقت نیز توجه كرد كه امیال فطری انسان از قبیل حقیقت جویی، زیبایی دوستی و قدرتطلبی ما را در شناخت كمال وجودی انسان كمك میكند، اما شعاعشان تا بینهایت امتداد مییابد و هیچ یك از آنها در مرتبه معینی اقتضای محدودیت و توقف ندارد . خواستههای نامحدود و بسنده نكردن به كامیابیهای موقت و محدود از خصایص بارز انسان است . بینهایتبودن خواستهای فطری انسان از مهمترین اختلافات اساسی انسان و حیوان به شمار میرود . آن كه امیال فطری انسان به امور مختلف تعلق میگیرند، اما سرانجام همه آنها به هم میپیوندند و ارضای كامل و نهاییشان در پرتو ارتباط با سرچشمه علم، قدرت، جمال وكمال تحقق مییابد . تنها در نزدیكی به خدا و اتصال به معدن جمال و كمال تمام خواستهای فطری انسان ارضا میگردد و انسان به مطلوب نهایی اش دست مییابد . همه اهداف و مقصدهای دیگر با آفت نقص و محدودیت رو به رویند و به همین جهت، نمیتوانند فطرت بینهایت طلب انسان را پاسخ دهند .
تاكيد ميكنيم گاه اموري در مرتبه طبيعي براي بشر مفيد مينمايند; اما براي حيات معقول و طيبهاش زيانبارند . از انسانهاي فهيم انتظار ميرود در سنجشها و گزينشها حيات معنوي و معقول را درنظر بگيرند . گناهان و بي بندوباريها مرتبه طبيعي حيات انسان را پوشش داده، ارضا ميكند; اما درخت وجودش - موجود بي نظيري كه ظرفيت وجودياش نيل به خلافت الاهي است - را از ريشه ميخشكاند . (5) همان طور كه قرآن كريم ميفرمايد: «اذهبتم طيباتكم في حياتكم الدنيا و استمتعتم بها; شما در آخرت سرمايهاي براي حيات ابدي كه حيات حقيقي شما است، نداريد; چون شما نيروها و سرمايههاي پاكيزه خود را در زندگاني دنيوي از دست داديد و از آنها بهرهمندگشتيد .» (6)
اين آيه درباره كساني است كه در اين دنيا كفر ورزيدند و در رستاخيز با عذاب الاهي روياروي ميشوند; ولي ملاك، تمتع و برخورداري از تمايلات و خواستهايي است كه موجب از بين رفتن سرمايه حياتي ميشود . (7)
اين آيه درباره كساني است كه در اين دنيا كفر ورزيدند و در رستاخيز با عذاب الاهي روياروي ميشوند; ولي ملاك، تمتع و برخورداري از تمايلات و خواستهايي است كه موجب از بين رفتن سرمايه حياتي ميشود . (7)
1 . قرآن از جهات گوناگون معجزه است از جمله فصاحت و بلاغت، اخبار غیبی، عدم اختلاف در مفاد آن، از حیث آورنده آن كه فردی امی و بیسواد بوده است و . . . .
2 . رعد (13): 28 .
3 . ر . ك: كتاب موسیقی از دیدگاه فلسفی و روانی، استاد علامه محمد تقی جعفری .
4 . نواندیشان مسلمان در اندیشه استاد مطهری، علی دژاكام، ص 102و103 .
5 . ر . ك: خودشناسی برای خودسازی، آیت الله مصباح یزدی؛ اخلاق اسلامی، محمد علی سادات .
6 . احقاف (46): 20 .
7 . موسیقی از دیدگاه فلسفی و روانی، محمد تقی جعفری، ص 63- 65
