پرسش:

آیا در دین راهی است که بتوان از نو شروع کرد؟ آیا شرایط سختی دارد؟

پاسخ:

با سلام و ادب

در اسلام بن بست و جود ندارد و راه برگشت همواره باز است و می‌توان گفت توبه تولدی دوباره است.

در قرآن كريم، ذات پاك پروردگار 91 بار به عنوان غفور (بسيار آمرزنده) و 5 بار به عنوان غفار (بسيار بخشنده) ياد شده است و بيش از 80 بار سخن از توبه و بازگشت به سوي خدا و قبولي توبه، سخن به ميان آمده است. همة اين ها حكايت از دامنة گسترده رحمت و مغفرت حق تعالي و قبولي توبة توبه كنندگان دارد. در آية110 سورة نساء مي فرمايد: ‌" هر كسي كار بدي انجام داده يا به خود ستم روا داشته" (اگر) از خداوند طلب آمرزش كند، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت".

توبه عبارت است از پشيمانى و بازگشت از گناه . توبه هر گاه حقيقى و واقعى باشد و از اعماق جان برخيزد و جامع شرايط باشد و واقعاً از گناهى كه مرتكب شده احساس خجلت و ندامت كند و خود را در پيشگاه خداشرمنده ببيند و در صدد كسب رضاى حق تعالى باشد, به يقين مقبول درگاه احديت واقع شده و آثار و بركاتش نمايان مى گردد. هر چند گناه بزرگ يا بسيار باشد. قرآن كريم مى فرمايد:

اي بندگان كه بر خود اسراف و ستم كرديد ، از رحمت خدا مأيوس نشويد كه خدا همهء گناهان را مى آمرزد, زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است .(1)

توبه شعبه اى از فضل عظيم الهى و درى است از رحمت رحيمى خداوند كه به روى بندگان خود باز فرموده است .امام زين العابدين (ع) در مناجات تائبين فرمود:

دري به سوى عفوت گشوده اى و نامش را توبه نهاده اى , و فرموده اى باز گرديد به سوى خدا و توبه كنيدپ توبه خالص , حال كه اين در رحمت باز است . عذر كسانى كه از آن غافل شوند, چيست ؟

غالباً انسان ها گرفتار لغزش هايى مى شوند و اگر در توبه بسته بود ، رستگارى براى كسى ميسر نمى شد, از اين روخداى حكيم و رحيم توبه را دواى دردهاى معنوى و علاج امراض قلبى و پاك كننده انواع آلودگى ها قرار داده است ، تا انسان پس از گرفتارى به گناه به بركت توبه پاك شده واهل نجات گردد. خوش بخت كسى است كه از اين باب رحمت قدردانى كرده و از آن استفاده كند.

آنان كه از روي عناد و لجاجت، عصيان با پروردگار هستي نكرده اند، يا بر آن موضع نيستند، بلكه گناه آنان از روي جهل و سهو و پيروي هواي نفس و غلبة نفس اماره و مقتضيات جواني آنان بوده و سپس توبة حقيقي كرده اند، چرا مأيوس شوند؟ يأس از رحمت الهي، خود از گناهان كبيره و در رديف كفر قرار دارد!

توبه كننده، محبوب خداست . قرآن كريم فرموده: ‌"ان الله يحب التّوابين؛(2) يقيناً خداوند توبه كنندگان را دوست دارد".

 توبه آغاز تمام خوش بختى هاى انسان است . در حديثى از امام باقر(ع) در مورد انسان توبه كننده مى خوانيم :

خود را در بيابان (خطرناكى ) در يك شب تاريك گم كرده و سپس آن را بيابد.

با اين همه لطف و رحمت گسترده خداوند ، يأس و نااميدي چرا؟

لازمه توبه و پشيمانى از گناه , تصميم بر ترك معصيت در آينده و جبران مافات است ; يعنى اگر آن گناه حق اللّه بوده ; مانند ترك نماز, روزه و... قضاى آن ها را به جا آورد و اگر حق الناس بوده رضايت آنان را جلب كند, حتى اگركارى را كه موجب قصاص است مرتكب شده , خود را تسليم كند تا صاحب حق , قصاص يا عفو كند. شخصى درحضور حضرت على (ع)گفت : استغفراللّه . حضرت فرمود: مادرت عزادارت گردد, آيا مى دانى استغفار چيست ؟(چون استغفارش به زبان تنها بود و دلش از حقيقت آن خالى بود). پس فرمود: استغفار درجهء بلند مقامان و صدرنشينان عالم اعلا است و در معناى استغفار شش چيز لازم است :

1 پشيمانى و حسرت از كردار گذشته ;

2 عزم بر ترك آن براى هميشه ;

3 ادا كردن حقوق مردم به طورى كه هنگام مردن پاك باشد و (رحمت ) خدا را ملاقات كند. در حالى كه حق كسى بر عهده اش نباشد;

4 هر واجبى كه ضايع كرده تدارك نمايد;

5 آن چه گوشت بدنش از حرام روئيده با حزن بر آخرت آبش كند تا پوست به استخوان بچسبد و گوشت نو دربدنش پيدا شود;

6 زحمت عبادت را به بدن خود بچشاند, چنان چه خوشى و شيرينى گناه را چشانيده است و هرگاه اين شش چيز در تو پيدا شود آن گاه بگو: استغفراللّه .(3)

علماي اخلاق گفته اند كه چهار شرط اول از شرايط قبولي توبه است و دو شرط آخر كمال توبه است ، يعني دست يافتن به بالاترين مقام و مرتبه توبه كننده گان.

نتيجه اين كه توبه واقعى , پشيمانى و حسرت از كردار و گناه گذشته است كه لازمه آن , عزم بر ترك گناه در آينده وجبران مافات ، اعم از حقوق الهى و حقوق مردمى مى باشد و وقتى توبه واقعاً انجام گرفت , به نظر همهء علماى اسلام درپيشگاه خداوند مقبول است . خداوند نه تنها به وسيلهء توبه , گناه را از بين مى برد, بلكه آن را به حسنه و نيكي مبدل مى كند.(4)

با تحقق شرايطي كه ذكر شد ، توبه نيز مورد قبول حق تعالى قرار مى گيرد.(5)
خداوند در آيات كثيرى به گناهكاران و كسانى كه به نفس خويش ستم كردند و آن را در معرض معصيت قرار دادند، توصيه كرده است كه توبه كنند ورابطه بين خود و خدا را اصلاح كنند. خداوند همه گناهان آنان را خواهد بخشيد، مانند آيه 160 بقره كه مى فرمايد: «مگر كسانى كه توبه كردند و به اصلاح كارهاى فاسد خود پرداختند و آن چه را كتمان كرده بودند بيان كنند. در اين صورت توبه آن‏ها را مى پذيرم و من بسيار عذرپذير و قبول كننده توبه و مهربانم».
چه كسى در وفاى به عهد راستگوتر از خداوند است؟ قرآن مجيد وعده داده كه خداوند توبه را از بندگانش مى پذيرد.(6) بنابراين گناهكارى كه به گناه خويش اعتراف دارد و از آن پشيمان است و عزم جدّى بر ترك گناه و جبران گناهان گذشته از حق النّاس و حق اللَّه و حق النّفس دارد،بايد به قبولى توبه خويش و رحمت و مغفرت خداوند اميدوار باشد.
تذكر يك نكته:
نكته مهمى كه بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه آيا ما توانسته‏ايم همه شرايط لازم توبه را محقق سازيم؟ آيا حلاوت و شيرينى گناه از جان ما به طور كامل رخت بر بسته است؟ اين مسئله است كه ما را پيوسته در حال خوف و رجا نگه مى دارد. هم اميدوار به لطف و رحمت الهى باشيم و هم خوف و واهمه از اين كه مبادا برخى از شرايط توبه را محقق نساخته باشيم. امام صادق(ع) فرمود: «بنده را وقتى مى توان مؤمن دانست كه هم از خدا بترسد و هم اميدوار به رحمت او باشد».(7) اميرالمؤمينن(ع) مى فرمود: «از پروردگارت بترس و به رحمتش اميدوار باش تا خدا تو را از آن چه مى ترسى، ايمنى بخشد و به آن چه اميدوار هستى، تو را مورد لطف و عنايتش قرار دهد».(8)

1. زمر(39) آية 53

2. بقره (2) آية 222.

3. نهج البلاغهء فيض الاسلام , كلمات قصار, شمارهء 409 ص 1271

4.آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى , اخلاق در قرآن , ج 1 ص 217 آيت اللّه شهيد عبدالحسين دستغيب , گناهان كبيره , ج 2 ص 399

5. جهت آگاهى از توبه و مسائل آن كتاب »توبه از ديدگاه قرآن و حديث« نوشته عليرضا حسنى را مطالعه كنيد.

6. توبه آيه 104.

7. مشكوةالانوار، ص 300، به نقل از آثار الصادقين، ج 5، ص 483.

8. خف ربّك و ارج رحمته يومنك ممّا تخاف و يُنيك مارجوت، جامع احاديث الشيعه، ج 11، ص 162 به نقل از همان.