پرسش:

با توجه به آية 284 سورة بقره که مي‌فرمايد: « اگر آنچه را از اغراض خير و شر در دل داريد آشکارا و يا پنهان کنيد همه را خدا در محاسبه شما بياورد»
1) آيا کسي که نسبت به ديگران بدگمان است و  بدگماني را در ذهن دارد ولي به زبان نياورد جزو اين افراد به شمار مي آيد؟ 2) در مورد راه‌هاي دفع بدگماني از يک فرد توضيح دهيد.

پاسخ:

با سلام خدمت شما دوست عزیز
 آيه بالا به شرح زير است :
و ان تبدوا ما في انفسکم او تخفوه يحاسبکم به الله
 آيه دلالت بر ملکات نفساني دارد که قابل پنهان و آشکار کردن هستند و منشاء صدور افعال مي باشند مثل ملکه حسد و کبر و. .. ، (1)
 " ما في انفسکم" آن جا که باور و بينش و اعتقاد است که خود نوعي عمل است (عمل جوانحي در مقابل عمل جوارحي) و محاسبه و پاداش و کيفر دارد.
 آن جا که ما انفسکم خُلق است، اگر خُلق بد باشد و به عمل بيانجامد و ظاهر شود، که کيفر دارد اما آن جا که شخص با آن مبارزه کند و نگذارد به عمل منجر گردد، نه تنها کيفر ندارد بلکه بايد پاداش مجاهد با خُلق بد را هم داشته باشد.
اما آن جا که شخص تصميم بر گناهي بگيرد، يا آن را انجام مي دهد، که مستحق کيفر مي گردد
يا مبارزه مي کند و جلوي خود را مي گيرد که مرتکب نشود و نمي شود، که مستحق پاداش است
يا مانعي حاصل مي شود و مرتکب نمي شود، در اين جا بنا بر روايات خدابه لطف خود او را کيفر نمي کند و اين از لطف هاي خدا به بندگانش مي باشد زيرا آنان به واسطه نيت و همت بر گناه، مستحق کيفر شده اند ولي خدا به فضل خودش از عذاب آنان گذشته و تا مرتکب نشده باشند، کيفرشان نمي کند.
محقق اردبيلي گويد:
بين اصحاب اماميه مشهور است که خدا کسي را به خاطر نيت بر حرام عذاب نمي کند ولي به خاطر نيت ثواب پاداش مي دهد و اين از الطاف خداوند است. (2)
 در اجابت دعاي پيامبر که فرمود :خدايا بارهاي سنگيني که امت هاي گذشته بر دوش داشتند از دوش ما بگير ؛خداوند فرمود:هر گاه کسي از امت هاي سابق نيت کار نيکي مي کرد ولي بدان عمل نمي کرد، ثوابي براي او نوشته نمي شد. اگر بدان عمل مي کرد يک ثواب داشت اما امت تو اگر نيت کار خير کند و آن را انجام ندهد، يک حسنه و اگر بدان عمل کند، ده حسنه خواهد داشت. در آن امت ها اگر کسي تصميم به گناهي مي گرفت ولي بدان عمل نمي کرد، گناهي برايش نوشته نمي شد. اگر بدان عمل مي کرد، يک گناه برايش نوشته مي شد. امت تو اگر تصميم بر گناهي بگيرد ولي خودداري ورزد و بدان عمل نکند، يک ثواب برايش نوشته مي شود. (3)
بنا بر اين تا کار بدي را مرتکب نشده گناهي بر او نوشته نمي شود. بدگماني و حسد و فال بد اگر کنترل شود و فرد به مقتضاي آنها عمل نکند، نه تنها گناه نکرده بلکه بابت خود نگه داري ثواب هم دارد.
در روايت وارد شده: سه چيز است که کسي از آن در امان نيست: بد انديشيدن در باره مردم، فال بد زدن و حسد ورزيدن جز آن که مؤمن حسد (و بدگماني و فال بد ) را نگه مي دارد و بدان عمل نمي کند. (4)
بنا بر اين اگر در ذهنمان نسبت به افرادي بد گمان هستيم، اما با اين حالت ذهني و روحي مبارزه مي­کنيم و نمي­گذاريم بدگماني بر ما غالب شود و بر رابطه ما با مؤمنان تأثير گذارد، به خاطر بدگماني معاقب نخواهيم بود بلکه به خاطر مبارزه با آن پاداش داريم.
پي نوشت ها:
1- ترجمه الميزان، ج2، ص672.
2- زبدة البيان، ص563.
3-البرهان، ج2، ص672.
4-کافي، ج8، ص108.

مهم ترين آثار و معايب بدگماني عبارتند از:
1- آفت دين بودن:
اميرالمؤمنين(ع) مي‏فرمايد:"آفة الدّين سوء الظّن؛ بدگماني آفت دين است". (1)
2- سوق دادن به بدي‏ها:
امام علي(ع) مي‏فرمايد: "بدگماني كارها را خراب مي‏كند و شرور را بر مي‏انگيزد". (2)
3- نابودي ايمان:
امام صادق(ع) مي‏فرمايد: "آن كه انسان برادر مؤمن خود را مورد سوء ظن قرار دهد، ايمان وي اندك اندك از او سلب مي‏گردد، چنان كه نمك در آب از بين مي‏رود". (3)
4- بطلان عبادت:
امام علي(ع) مي‏فرمايد: "از سوء ظن بپرهيزيد، زيرا بدگماني عبادت را نابود مي‏سازد". (4)
5- سلب اعتماد:
 در روايتي آمده است: "بدترين مردم كسي است كه به خاطر سوء ظن به كسي اعتماد نكند، نيز مورد اعتماد كسي نباشد". (5)
6- بيماري:
 اميرمؤمنان(ع) مي‏فرمايد: "انسان بدگمان هميشه بيمار است". (6)
7- ترس:
 امام علي(ع) مي‏فرمايد: "كسي كه گمانِ بد داشته باشد، از همه كس مي‏ترسد". (7)

راه‏هاي پيشگيري از بدگماني:
1- آشنايي با آثار بدگماني:
چه بسا افرادي كه به اين بيماري مبتلا شده‏اند، از عواقب آن بي خبرند. اطلاع از سرانجام بدگماني و آثار و مضراتي كه ذكر شد، عامل باز دارنده محسوب مي‏شود.
2- كار ديگران را حمل بر صحت كرد:
 بدبيني از آن جا حاصل مي‏شود كه قضاوت صحيح صورت نمي‏گيرد، ولي اگر اعمال ديگران بر نيكوترين وجه ممكن حمل شود، بدبيني محقق نخواهد شد. از اين رو در روايات به اين نكته تأكيد شده است تا جايي كه رسول اكرم(ص) مي‏فرمايد: "براي كار برادرت عذري جستجو كن و اگر عذري نيافتي، براي آن عذري بتراش". (8)
در روايتي ديگر امام علي(ع) مي‏فرمايد: "هرگز نسبت به سخني كه از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر، تا وقتي كه مي‏تواني محمل نيكي براي آن بيابي". (9)
3- پرهيز از معاشرت با نااهلان:
در حديثي آمده است: "مجالست و همنشيني با بدان مايه سوء ظن به نيكان است". (10)
4- اصلاح اخلاق:
 از آن جا كه حسد و كينه توزي و تكبر و غرور از عوامل بدبيني به حساب مي‏آيد، براي پيشگيري از بدبيني بايد از اين امور اجتناب ورزيد.
5- مبادرت با عقده حقارت:
كسي كه گرفتار خود كم بيني و عقده حقارت است يا از سوي ديگران مورد تحقير واقع شده، سعي مي‏كند ديگران را در محيط فكر خود تحقير كند و گنه كار جلوه دهد تا فشار رواني خود را كاهش دهد اما كسي كه احساس خود كم بيني ندارد، به استفاده از اين شيوه نيازي ندارد.

1. غررالحكم، ج 3، ص 101.
2. همان، ج 4، ص 132.
3. بحارالأنوار، ج 72، ص 198.
4. غررالحكم، ج 2، ص 308.
5. ميزان الحكمه، ج 5، ص 626.
6. همان، ص 628.
7. غررالحكم، ج 5، ص 442.
8. بحارالانوار، ج 72، ص 197.
9. نهج البلاغه، صبحي صالح، قصار 360.
10. بحارالانوار، ج 74، ص 197.