پرسش:
قمر در عقرب آیا واقعیت داره و چه روزهایی هست؟
پاسخ:

با سلام و ادب

در ابتدا چند روایت خدمت شما عرض کنم شخصی به امام صادق(ع) عرض کرد: « من به گونه ای در نجوم غرق شده ام که هر گاه بخواهم کاری انجام دهم، آن را با اطلاعات نجومی خود می سنجم، اگر برای آن طالع شر و نحسی دیدم آن را انجام نمی دهم و هر گاه طالع خیر و خوبی برای آن دیدم، شروع به اقدام می کنم. امام فرمود: آیا به آن چه به دست آورده ای اعتقاد داشته و بر طبق آن عمل می کنی؟ عرض کرد: بله، امام فرمود: همه کتاب هایت (کتاب های نجومی) را نابود کن و به این علم عمل نکن.» (1)

در روایت دیگری امام علی (ع) در پاسخ به مردی که از حضرت خواسته بود، به علت نحوست برخی ایام، در آن روز به جنگ خوارج نرود، فرمود:«   گمان مى‏کنى تو از آن ساعتى آگاهى که اگر کسى حرکت کند زیان نخواهید دید؟ و مى‏ترسانى از ساعتى که اگر کسى حرکت کند ضررى دامن گیر او خواهد شد ؟

کسى که گفتار تو را تصدیق کند، قرآن را تکذیب کرده است، و از یارى طلبیدن خدا در رسیدن به هدف‏هاى دوست داشتنى، و محفوظ ماندن از ناگواری ها، بى‏نیاز شده است. گویا مى‏خواهى به جاى خداوند، تو را ستایش کنند. چون به گمان خود مردم را به ساعتى آشنا کردى که منافع شان را به دست مى‏آورند، و از ضرر و زیان در امان مى‏مانند.   اى مردم، از فرا گرفتن علم ستاره شناسى براى پیش گویى‏هاى دروغین، بپرهیزید، جز آن مقدار از علم نجوم که در دریا نوردى و صحرا نوردى به آن نیاز دارید، چه اینکه ستاره شناسى( و پیش بینی هایی در رابطه با آینده افراد) شما را به غیب گویى و غیب گویى به جادوگرى مى‏کشاند، و (چنین)ستاره شناسی چون غیب گو، و غیب گو چون جادوگر و جادوگر چون کافر و کافر در آتش جهنم است. با نام خدا ( و با توکل بر خدا) حرکت کنید.» (2)

البته این مطلب را هم نباید نادیده گرفت که به اعتراف خود منجمین، این گونه برداشت ها ی غیر مادی و حکم های غیبی از حالات نجوم و ستارگان، دقیق و قطعی نیست و فقط مجرد ظن و احتمال است. (3)

اما بعد از آن که اسلام، مسلمانان را از افتادن در خرافات باز داشت، در برخی از موارد به اموری اشاره کرده است که نوعی اعتراف به دخالت اجرام آسمانی در برخی از امور زندگی انسان ها است، البته روشن است که در این گونه امور فقط باید به مقداری که شرع بیان کرده است، اکتفا شود.

در روایتی امام صادق(ع) می فرمایند:« هر کس در هنگامی که قمر در عقرب باشد، مسافرت یا ازدواج نماید، خیری نمی بیند.» (4)

مى‌دانیم که این گونه روایات در مقام بیان علّت تامّه نیست، بلکه در مقام بیان اقتضاى امکان و احتمال است، لذا فقهاء، سفر و اجرای صیغه ازدواج را در هنگامی که قمر (ماه) در برج عقرب باشد،حمل بر کراهت کرده‌اند. (5)

بنابراین؛ با توجه به مطالبی که ذکر شد می توان چنین نتیجه گرفت که موضوع قمر در عقرب امری است که بر طبق آن فتوا داده شده است ولی باید در نظر داشت که فتوا ویژه مواردی است که در روایت ذکر شده است (سفر، ازدواج)، و علاوه بر این، حکمی که به آن فتوا داده شده کراهت است نه حرمت، لذا برخی از فقهاء گفته اند: اگر امر اهم مانند اطاعت والدین( مثلاً والدین به فرزند خود در روزی که قمر در عقرب است، دستور سفر دهند) یا حج واجب، با این موضوع تنافی پیدا کند، آن امر اهم مقدم می شود. (6)

پايه گفتار منجمان و استخراجات آن‏ها روى بروج دوازده گانه و حلول هر يك از سيارات و آفتاب و ماه در اين بروج است. در نتيجه ابتدا مفهوم آن‏ها را معيّن مى كنيم.

علماى هيئت و نجوم در گذشته، عالَم نجومى يا جهان هستى را به كره‏اى تشبيه ميكردند كه مركزش زمين و محيطش لايتناهى بود و تمام آن چه را در آسمان ديده مى شود، داخل اين كره دانسته و هر يك را به نام و نشانى مى شناختند.

آن‏ها محيط اين كره بى پايان را مانند محيط دايره به 360 درجه تقسيم كرده و همان طور كه سال را دوازده قسمت مى نمودند، محيط كره را نيز به دوازده قسمت مساوى (هر قسمت معادل سى درجه) تقسيم نموده و هر يك از آن‏ها را يك »برج« مى ناميدند. نام اين برج‏ها از اوّل اعتدال بهارى، به ترتيب عبارتند از:

حمل (پره)، ثور (گاو)، جوزا (دوپيكر)، سرطان (خرچنگ)، اسد (شير)، سنبله (گندم)، ميزان (ترازو)، عقرب (كژدم)، قوس (كمان)، جدى (بزغاله)، دلو (سطل) وحدت (ماهى). به عبارت واضح‏تر يكدسته از ستارگانى را كه در حدود سى درجه اوّل واقعند و در آسمان به شكل برده ديده مى شوند، حمل ناميدند. دسته دوم را كه در سى درجه دوم واقع بودند، ثورنام نهادند. همين طور تا آخر.

اين تقسيم بندى از آن جهت صورت گرفته بود كه جا و مكان اجرام آسمانى را بتوانند به دقت معيّن نمايند، مثلاً مى گويند دب اكبر در برج اسد است و صورت جبار در برج جوزا. به همين ترتيب جاى سيار كواكب را تعيين مى كردند. واضح است كه مكان ستارگان در آسمان تغييرناپذير و ثابت است. به همين دليل آن‏ها را ثوابت مى ناميدند.

»خمسه متحيره« اجرامى آسمانى هستند كه در حال حركتند و هر بار در يكى از بروج واقع مى گردند. اجرام فراوانند كه در نجوم قديم پنج تاى آن‏ها جائز اهميت بسيار بودند: عطارد، زهره، مريخ، مشترى و زحل.

هر يك از اين سيارات به مرور زمان مقابل يكى از دوازده برج واقع شده، از آن گذشته و وارد ديگرى مى گردد. هم چنين از آن جا كه سرعت اين سيارات و مدت دوران آن‏ها با هم فرق دارد، ممكن است گاهى دو يا چند تاى آن‏ها در يك درجه از يك برج واقع شوند كه اين حالت را مقارنه مى گويند.(7)

منجمان از وقوع هر يك از اين سيارات در يكى از برج‏ها يا مقارنه آن‏ها، برداشت هايى دارند و مطابق قواعد حدس هايى مى زنند كه بعضى به افسانه و خرافه شباهت دارد و بعضى حقيقت دارد. يكى از اين حوادث قرار گرفتن قمر در عقرب است كه آن را بدشگون مى دانند و بسيارى از كارها را در آن انجام نمى‏دهند، مثل عقد ازدواج، مسافرت، تجارت و خريد كالا و... را كه طى احاديث و روايات از بسيارى از آن‏ها منع شده است.

چنان كه در شكل پيوست ملاحظه مى شود، دوازده برج فلكى در كنار هم قرار گرفته و هر يك از خمسه متحيره به علاوه قمر به طور فرضى در آن نشان داده شده‏اند.

جدى10 قوس 9
دلو 11 عقرب 8
2
حوت 12 ميزان 7
1 6
حمل 1 3 5 سنبله 6
4
ثور 2 اسد 5
جوزا 3 سرطان 4
عطارد: 1
زهره: 2
مريخ: 3
زحل: 4
مشترى: 5
ماه: 6
حركت سيارات موافق عقربه‏هاى ساعت فرض شده، نقطه‏هاى داخل دايره نماد ستارگان آسمان است. در شكل دو سياره زهره و عطارد در حال مقارنه در برج دلو واقع شده‏اند. مريخ به محاذات حمل، زحل به مجازات سرطان، مشترى به محاذات سنبله وقمر در عقرب واقع شده است. از آن جا كه مدار ماه به دور زمين، مدارى تقريباً دايره است، ميزان قرار داشتن ماه در هر يك از برج‏ها برابر است با مدت زمانى كه ماه با سرعت خود كما 30 درجه را در دايره‏اى به شعاع فاصله ماه تا زمين مى پيمايد كه آن را در مكانيك از رابطه: y=r (sin(wt به دست مى آورند. y محيط كمان 30 درجه، r شعاع دايره (ارتفاع ماه از زمين).

اُمگا(w) سرعت زاويه‏اى ماه و t زمان گردش است. با توجه به اين كه مقدار كمان از رابطه محيط دايره به دست مى آيد (2Rr = محيط دايره)، (Rr6 = محيط كمان) و سرعت ماه و ارتفاع آن از زمين معلوم است، محاسبه مقدار t كار ساده‏اى است.(8) هم چنين با دانستناين كه زمان گردش ماه به دور زمين اغلب سى روز است، با تقسيم آن بر دوازده، به عدد 2/5 مى رسيم؛ يعنى ميزان وقوع ماه در برج عقرب در هر ماه حدود 2/5 روز يعنى شصت ساعت است، ولى از آن‏جا كه زمان گردش ماه به دور زمين دچار كاستى مى گردد و يكسان نيست، براى هر ماه بايد جداگانه به حساب زمان وقوع قمر در عقرب پرداخت كه مى توانيد در بسيارى از تقويم‏ها آن را بيابيد.

پى نوشت‏ها:
1. فیض کاشانى، محمد محسن، الوافی،ج 12، ص355، کتابخانه امیر المؤمنین، اصفهان، 1406‍ ق.
2. برگرفته از شماره 10937 (سایت: 10795)، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، خطبه 79،ص 127،انتشارات مشهور، قم، 1379 ش.
3. حسن زاده آملی، حسن، دروس فی معرفة الوقت و القبلة، ص 79، دفتر انتشارات اسلامى،قم، 1416ق.
4. ‌کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج8، ص 275، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407‍ ق.
5. امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیلة، ج‌2، ص 238، مؤسسه مطبوعات دار العلم‌،، قم، بی تا.
6. نجفى کاشف الغطاء، جعفر بن خضر ، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ج4، ص 485، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى ، قم ، 142 ق.

7. برگرفته از دو كتاب اصول هيئت و نجوم و تنجيم؛ حقايق و اوهام، اثر سرتيپ سيد باقر هيدى.
8. براى اطلاعات بيشتر مى توانيد به كتب مكانيك، بخش حركت دورانى و سرعت زاويه‏اى مراجعه كنيد، از جمله فيزيك هاليدى. همين مبحث.