پرسش:

آيات ناسخ و منسوخ قرآن کدامند؟ آيا بين علما روي اين آيات توافق هست؟ اگر زيادند لطفا کتابي که آنها را ذکر کرده معرفي نماييد. همچنين آيات محکم و متشابه هم در قرآن وجود دارد؟

پاسخ:

پرسشگر گرامي با سلام وسپاس از ارتباطتان
آيات ناسخ به آياتي گويند كه آيات ديگري (منسوخ) را نسخ كنند، و منظوراين است كه ناسخ حكم منسوخ را بر مي دارد و به جايش حكم ديگري را جاي گزين مي كند
نسخ از نظر لغت به معني ازبين بردن  است. در منطق شرع، تغييردادن حكمي و جانشين ساختن حكم ديگر به جاي آن است 0 به عنوان مثال : مسلمانان بعد ازهجرت به مدينه مدت شانزده ماه به سوي بيت المقدس نماز مي خواندند، پس ازآن دستور تغيير قبله صادر شد و موظف شدند هنگام نماز رو به سوي كعبه كنند  (1)
منسوخ شدن بعضي ازاحكام اسلام (مثل تغيير حكم قبله) مورد قبول تمام مسلمانان است
اختلاف در اين است كه بعضي از احكامي كه در خود قرآن آمده است،آيا به وسيله آيات ديگر و يا با گفتار پيامبر (ص)و يا با اجماع و اتفاق اسلامي و يا به وسيله عقل نسخ گرديده و تغييريافته است ؟ بعضي از محققان اسلامي وجود آيات منسوخ را در قرآن  انكار مي كنند و مي گويند : اصلا آيه اي از قرآن نسخ نگرديده است 0
آيت الله خوئي (ره) تنها يك آيه از قرآن را منسوخ مي داند و آن آيه 12سوره مجادله مشهور به آيه نجوي است كه با آيه 13همين سوره نسخ گرديده است 0 البته همه معتقدين به نسخ درقرآن، اين آيه رامنسوخ مي دانند، ولي عده ديگري از دانشمندان اسلامي تعداد بيشتري ازآيات قرآن را منسوخ مي دانند، مانند ابوجعفر نحاس كه 138آيه منسوخ ذكركرده است(2) .آيت الله معرفت در كتاب خود جدولي (از قدامي) مشتمل بر228آيه منسوخ آورده است   ، از جمله:آيه 109 سوره بقره، ناسخش آيه29توبه،
آيه 115بقره ناسخش آيه150  از همين سوره ،
آيه178بقره ناسخش آيه  145  مائده،
آيه183 بقره ناسخش آيه 187  از همين سوره،
آيه12 مجادله ناسخش آيه 13  ازهمين سوره(3)
 بقيه موارد را در همين كتاب و كتاب البيان آيت الله خوئي ملاحظه فرماييد0
اما آيات محکم و متشابه :
وجود آيات محكم و متشابه در قرآن امري يقيني است ، زيرا به صراحت در قرآن از آن سخن گفته شده
است.
واژه محكم به معناي ممنوع ساختن است . به همين دليل به موجود پايدار و استوار، محكم مي گويند ؛ زيرا عوامل انحرافي را مي زدايند. نيز سخنان روشن و قاطع كه هر گونه احتمال را از خود دور مي‌سازد، محكم مي گويند. دانش را از اين جهت حكمت مي گويند كه انسان را از بدي‌ها باز مي‌دارد.
بنابراين مراد از محکم ، آياتي است كه مفهوم آن به قدري روشن است كه جاي گفت گو و بحث در آن نيست .
متشابه به معني چيزي است كه قسمت هاي مختلف آن شبيه يكديگرند. به همين جهت به جمله‌ها و كلماتي كه معني آن‌ها پيچيده است و گاهي احتمالات مختلف دربارة آن داده مي شود، متشابه مي‌گويند.
بنابراين به آياتي كه معاني آن در نظر نخست پيچيده است و در آغاز، احتمالات متعددي در آن مي‌رود، متشابه مي گويند.(4)
اين كه در سوره هود تمام آيات قرآن ، محکم قلمداد شده ، به خاطر ارتباط و به هم پيوستگي آيات قرآن است .در سوره زمر تمام آيات، متشابه معرفي شده كه به اين معنا است كه همه از جهت درستي و صحت وحقيت همانند يكديگر هستند.(5)
آيات (محكمات) در قرآن "أم الكتاب" ناميده شده‌اند؛ يعني اصل و مرجع و مفسّر و توضيح دهنده آيات ديگر هستند.
بنابر اين، متشابه آيه‌اي است كه بر مدلول لفظي خود دلالت مي‌كند و ظهور در معناي خود دارد، ولي از نظر مقصد و مراد، دستخوش ترديد و شبهه است و دل به آن ‌معناي ظاهري آرام نمي‌گيرد و زمينه تأويل و راه فتنه‌جويي در آن وجود دارد. وقتي آيه " الرحمن علي العرش استوي"(6) مورد تلاوت يا شنيدن قرار مي‌گيرد، خواننده يا شنونده دچار ترديد مي‌گردد كه آيا خدا جسم است و بر جايي تكيه كرده است؟
ولي با مراجعه و عرضه بر آيه محكم "ليس كمثله شيء"(7) جسم بودن خداوند زدوده مي‌شود و مي‌فهمد كه مراد آن آيه، تدبير كامل و احاطه تدبير حضرت حقّ بر ملك و ملكوت و عالم خالق و امر است، نه به معناي تكيه زدن بر جايي و مكاني.
در پايان ، به معرفي كتاب‌هايي كه در موضوع "محكم و متشابه" به نگارش در آمده مي‌پردازيم:
الف، تفسير نمونه، ج 2، ص 320 - 324.
ب، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهشي ج 2، ص 1997 - 2000
ج، تفسير الميزان ، ترجمه مرحوم موسوي همداني، ج 3 ، ص 63.
د ، البرهان في متشابه القرآن، تاليف محمود بن نضر كرماني.
س، مجله پژوهش‌هاي قرآني، سال هشتم، شماره 31.
1. ناصر مكارم شيرازي ، تفسير نمونه ، ج ‌2، ص 432 و 433.
2. همان.
3. طه(20) آيه 5.
4. شوري (42) آيه 11.
5 . تفسير نمونه ج1ص390 0
6. آيت الله خوئي ،البيان(ترجمه)ج2ص469 و483 و654 0
7 . آيت الله محمد هادي معرفت ،التمهيد في علوم القرآن ج2ص414 0