پرسش :
با اجازه 2 سوال مطرح می کنم؟
1- چرا به اهل بیت پیامبر(ص) "آل الله" می گویند؟
2-در آیه تطهیر (صرفنظر از احادیث پیرامون آن) اگر زنان پیامبر را مصداق آیه فرض کنیم ، وقتی خداوند "اهل بیت" را مخاطب قرار می دهد، شخص پیامبر(ص) نیز جزء اهل بیت هستند، و ضمیر مذکر "کم" در اینجا بلا اشکال، بلکه صحیح خواهد بود. توجیه چیست؟

پاسخ:

با سلام و عرض ادب و احترام 

به آنان آل الله گفته می‌شود،‌ چون دارای مقام خالص عبودیت هستند؛ عبودیتی که به قول فیلسوف عالیقدر اسلام صدرالمتألهین، کمال عبودیت و تمامیت آن، بندة سالک را در راه خدا فانی می‌کند، به طوری که محل قضا و قدر و مشیت و اراده و محل امانت الهی می‌شود، در این مرحله «عبد» خزینه‌ای از خزائن الهی و کلیددار خزائن او می‌شود. (1).

جهت آگاهی بیشتر به تفسیر المیزان، ج 3، ص 257 مراجعه فرمایید.

اما در مورد اهل البیت در آیة تطهیر گفتنی است که دقت نظر در ضمیرهای آیه و روایات شیعه و سنی، ما را به این نتیجه می‌رساند که مراد از اهل بیت، «حضرت علی و فاطمه و حسن و حسین (ع)» هستند(2).

برای توضیح بیشتر به این مطالب توجه نمایید:
درمورد اين که «اهل‌البيت» در آيهٔ تطهير چه کساني هستند، ديدگاه هاي گوناگوني ابراز شده است. همهٔ عالمان شيعه مي گويند: مراد از «اهل‌البيت» علي، فاطمه، حسن و حسين(ع) مي باشند که گاهی پیامبر نیز در این جمع داخل می شوند.؛ ليکن عالمان اهل سنت ديدگاه هاي گوناگوني ابراز داشته اند .

شايد پذيرفته‌ترين ديدگاه ميان عالمان سُنّي، ديدگاه فخر رازي باشد. او در اين باره مي گويد:«ديدگاه‌ها درباره اهل بيت مختلف است. بهترين قول اين است که گفته شود: مراد از آن فرزندان و همسران پيامبرند و حسن و حسين از آنانند وعلي نيز در زمرهٔ آنان قرار دارد، چون به سبب معاشرت با دختر پيامبر و همراهي با حضرت جزء اهل بيت قرار گرفته است»(1).

محل برخورد اين ديدگاه و نگرش شيعه همسران پيامبر است. اهل سنت مي گويند: شامل همسران نيز مي شود و آنان در زمرهٔ اهل بيت مي باشند اما شيعيان مي گويند: شامل آنان نمي شود.

دلايل شيعه که مي گويد: آيهٔ تطهير اختصاص به پنج تن دارد و شامل زنان پيامبر نمي شود:

1. روايات نبوي: قرآن پيام الهي است و بر قلب پيامبر نازل شده، مأموريت تبيين و تفسير آن برعهدهٔ حضرت نهاده شده است. قرآن مي گويد: «قرآن را بر تو فرستاديم، تا براي مردم تبيين و تفسير نمايي».(2) بنابراين تفسير و تبيين قرآن نخست برعهدهٔ پيامبر قرار دارد. بنگريم حضرت آيهٔ تطهير را چگونه تفسير کرد و براي چه کساني دانسته است.

1. 1. سبب نزول آيه:
روايات نبوي مربوط به سبب نزول آيهٔ تطهير گوياي اين است که آيه درمورد پنج تن (محمد، علي، فاطمه، حسن، و حسين(ع)) نازل شد. اين روايات هم در منابع و مصادر معتبر اهل سنت وارد شده است و هم در منابع شيعي. از جمله در منابع شيعي آمده است:

ام سلمه مي گويد: «اين آيه در خانه من نازل شد، بدين صورت که رسول خدا نزد من بود. علي، فاطمه، حسن و حسين را طلبيد و عباي فدکي را بر آنان کشيد، سپس گفت: خدايا! اينان اهل بيت من هستند، رجس و پليدي را از آنان دور کن و آنان را مطهّر و پاک قرار بده. جبرئيل آمد و آيهٔ تطهير را نازل کرد. وقتي آيه را شنيدم گفتم: اي رسول خدا من هم جزء آنان هستم، حضرت فرمود: «تو در جاي خود باش، تو زن خوبي هستي، تو در زمرهٔ همسران پيامبر مي باشي [نه جزء اهل بيت ]. جبرئيل گفت: اي محمد! آيهٔ تطهير در مورد تو، علي، فاطمه، حسن وحسين نازل شده است».(3)

در روايتي ديگر آمده است: ام سلمه گفت: جزء اهل بيت تو نيستم؟! حضرت فرمود: تو زن خوبي هستي، ليکن اين‌ها اهل بيت و ثقل من مي باشند».(4)
در منابع اهل سنت مانند همين روايات آمده است، از جمله ابن جریر طبری در جامع البیان ؛جلال الدین سیوطی در درّالمنثور ؛ علی بن احمد نیشابوری در اسباب النزول؛ حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین . (5)

به مقتضاي اين روايات مي گوييم: پيامبر سبب نزول آيه تطهير را بيان کرده، آن را درباره پنج تن آل عبا دانسته اند.

1 .2. روايات اختصاص:
رواياتي که نه در مورد شأن نزول بلکه در زمينهٔ اختصاص آيهٔ تطهير به پنج تن از پيامبر رسيده است. اين گونه روايات را نيز شيعه و سني از رسول خدا نقل کرده، در منابع معتبرشان آورده اند، از جمله: عايشه مي گويد: ديدم پيامبر (ص) علي، فاطمه، حسن و حسين را به حضور طلبيد و گفت: خدايا! اين‌ها اهل بيت من هستند، پليدي را از آنان دور کن و آنان را پاک و مطهر قرار بده.(6)

عبدالرحمان بن ابي ليلي از پدرش نقل مي کند: پيامبر خطاب به علي (ع) فرمود:

«من اولين فردي هستم که وارد بهشت مي شوم. بعد از من تو، حسن ، حسين و فاطمه. خدايا! اين‌ها اهل بيت من هستند، رجس و پليدي را از آنان بزداي و آنان را پاک و مطهر بگردان».(7)

1. 3. روايات تسليم:
پس از نزول آيهٔ « وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاَةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا ؛(8) خانواده ات را صبورانه به نماز سفارش کن» پيامبر به مدت شش، هشت و يا نه ماه (به اختلاف روايات) هر روز پيش از نماز صبح به در خانه علي و فاطمه مي رفت و پس از فراخواني آنان براي نماز، آيهٔ تطهير را تلاوت مي کرد. در برخي روايات آمده است پيش از برگزاري هر يک از نمازهاي پنجگانهٔ روزانه، اين کار را مي کرد.(9)

کار پيامبر به خوبي گوياي اين حقيقت است که آيهٔ تطهير درحق آن بزرگواران نازل شده است. تکرار اين مسأله در مدت مذکور، کنار خانهٔ فاطمه (س) براي پژوهشگران مسائل تاريخي - تفسيري ترديدي باقي نمي گذارد که حضرت مي خواسته بدين وسيله به همگان بفهماند مراد از «اهل البيت» در آيهٔ تطهير اهل خانهٔ فاطمه اند.

2. استناد و تمسک به آيه:
براي برتري و پاکي حضرت زهرا (س) و امامان (ع) هم توسط خود آنان و هم توسط ديگران به آيهٔ تطهير استناد و تمسک شده است، از جمله:

* امام حسن (ع) پس از شهادت پدر، آيهٔ تطهير را گواه آورد(10).

* امام سجاد (ع) دربرابر زخم زبان دشمنان و شماتت آنان، به آيهٔ تطهير احتجاج و استدلال کرد و گوشزد نمود که اين خانواده مورد لطف و مرحمت خداوند قرار گرفته و مطهر هستند(11) .

* زيد فرزند امام سجاد (ع) به آيهٔ تطهير استناد کرد و بيان داشت که اين آيه تنها درمورد حضرت فاطمه، شوهر و فرزندانش نازل شده است(12).

* ام سلمه (همسر پيامبر) براي اثبات برتري علي، فاطمه، حسن و حسين (ع) در برابر خليفهٔ دوم، عمر به آيهٔ تطهير تمسک کرد(13).

از اين استدلال‌ها به دست مي آيد که آيه مربوط به پنج تن است. حال اگر شامل همسران پيامبر نيز مي شد، طبيعي بود آنان و يا دوستان‌شان براي اثبات برتري خود از اين آيه بهره مي‌گرفتند، در حالي که هيچ نشاني از اين استدلال و احتجاج‌ها در تاريخ وجود ندارد.

اگر آيهٔ تطهير شامل زنان پيامبر نيز مي شد، حتماً آنان در نزاع هايي که با ديگران داشتند، به آن استدلال مي کردند اما در هيچ يک از منابع شيعي و سني نشاني از آن نيست، به ويژه که عايشه (به گواهي روايات فراوان) در بازگو کردن فضايل خود و ارتباطش با پيامبر، از نقل حتي کوچک ترين مسائل فروگذار نمي کرد. حال اگر مي پنداشت آيهٔ تطهير شامل او مي شود، قطعاً آن را به عنوان سند برتري و پاکي خويش بازگو مي نمود و در نزاع هايي همانند جنگ جمل، براي اثبات درستي کارهايش، آن را بهانه مي کرد.

يکي از دانشمندان اهل سنت دربارهٔ آيهٔ تطهير از علامه اميني، نگارندهٔ الغدير، پرسيد که آيه درباره چه کساني نازل شده، آيا دربارهٔ زنان پيامبر نازل شده است، يا کساني ديگر؟ علامه پاسخ وي را با پرسشي اين گونه بيان داشت: به نظر شما اگر آيهٔ تطهير دربارهٔ زنان پيامبر نازل شده بود و آنان از آيه اندک بهره اي داشتند، ام المؤمنين عايشه اين امر را رها مي کرد و آن را بر پيشاني شترش (که در جنگ جمل بر آن سوار شده بود و مردمان را براي جنگ بر ضد علي تشويق مي کرد) نمي نوشت؟!

دانشمند سني پاسخ داد: چرا چنين مي کرد، چون عايشه نياز شديدي به اين سند داشت، خصوصاً در مقابل برادر و وصي پيامبر و کسي که به فرمودهٔ رسول خدا (ص) با حق است و حق با او(14).

پی‌نوشت‌ها:
1ـ تفسیر ملا صدرا، ج 1، ص 468.
2ـ خصائص الوحی المبین، الحافظ ابن البطریق، 19.
1- فخر رازي، التفسير الکبير، ج 25، ص 210.
2- نحل، (16) ، آيه 46.
3- بحار الانوار، ج 35، ص 308 ؛ شيخ طوسي، امالي، ص 368.
4- کافي، ج 1، ص 286-287.
5- المستدرک حاکم، ج 2، ص 416؛ تفسير طبري، ج 12، ص6؛ درّ المنثور، ج 6، ص
6- علي بن احمد نيشابوري، اسباب النزول، ص 295.
7- شواهد التنزيل، ج2، ص104؛ امالي شيخ صدوق، ص473؛ بحارالانوار، ج 35،ص310.
8- شيخ طوسي ، امالي ، ص 351؛ بحارالانوار، ج 37، ص 192.
9- طه (20) آيه 132.
9- درّالمنثور، ج 6، ص605 و 606؛ سنن ترمذي ، ج 5، 352؛ المستدرک حاکم، ج 3، ص 158؛ بحارالانوار، ج 35، ص 13.
10- المستدرک حاکم، ج 3، ص 172.
11- بحارالانوار، ج45، ص 155.
12- تفسير قمي، ج 2، ص 193.
13- حاکم حسکاني، شواهد التنزيل، ج 2، ص 87 و 88.
14- جعفر مرتضي، اهل بيت در آيهٔ تطهير، مترجم: محمد سپهري، ص 78.