پرسش:
در قطبها كه شش ماه شب و شش ماه روز است، مسلمان چگونه نماز مى خواند؟
پاسخ :
با سلام و عرض ادب و احترام
در عين حال توجه شما را به فتواى دو تن از مراجع جلب مى نماييم. آيت اللَّه نورى همدانى مى فرمايند:
در مناطقى كه شش ماه شب و شش ماه روز است، لازم است مسلمانان وقتهاى خود را به دوازده ساعت تقسيم كنند و دوازده ساعت را شب و دوازده ساعت را روز قرار دهند. در دوازده ساعتى كه آن را روز قرار داده اند، اعمال روزانه و در دوازده ساعتى كه شب قرار داده اند، اعمال شب را انجام دهند.(1)
آيت اللَّه فاضل لنكرانى مىفرمايند:
ساكنان آن مناطق بايد بر اساس شهرهاى متعارف كه شب و روز آنها تقريباً مساوى است، مانند مكّه و مدينه عمل كنند، يعنى نماز ظهر و عصر را بخوانند؛ شش ساعت بعد، نماز مغرب و عشا را بخوانند و يازده ساعت بعد نماز صبح را بخوانند. روزه را هم به همين طريق بگيرند. نيز مى توانند ملاك را وطن وشهر خود قرار دهند، مثلاً اگر از تهران به آن جا رفته اند، با اذان ظهر تهران، نماز ظهر و عصر را بخوانند و با اذان مغرب، نماز مغرب و عشا را و با اذان صبح، نماز صبح را بخوانند و روزه را به همين ملاك بگيرند.(2)
مرحوم آيت اللَّه سيد سعيد كاظم يزدى كه يكى از بزرگان فقها است در كتاب عروة الوثقى(3) شبيه همين مسئله را عنوان نموده و تأييد مى كند كه «چنين اشخاصى مؤظفند، نماز و روزه خود را طبق مناطق معتدله انجام دهند، يعنى بايد ملاحظه كنند طول شب و روز در چنان فصلى به طور متوسط در مناطق معتدله چه اندازه است و طبق آن روزه بگيرند و نمازهاى پنجگانه خود را به جا آورند.
اين موضوع را مىتوان به تعبير ديگرى كه هر گونه ابهام و ايرادى را برطرف مىسازد چنين توضيح داد:
در مناطق قطبى كه شبها و روزهاى طولانى دارد و گاهى تا شش ماه خورشيد در آسمان هست و غروب نمىكند، در هر بيست و چهار ساعت يك مرتبه در افق (البته مطابق حس ما) گردش مى نمايد. در اين گونه مناطق، حركت خورشيد به دور افق هميشه يكنواخت نيست، يعنى در همان بيست و چهار ساعت كه يك مرتبه دور افق مىگردد، گاهى اوج ميگيرد و گاهى پايين مى آيد و در حفيض واقع مى شود. به اين ترتيب گاهى هوا روشنتر و گاهى كم نورتر خواهد بود.
اين وضع در هر شبانه روز تكرار مى شود. ساكنان مناطق قطبى هنگامى كه آفتاب در آسمان بالا مىآيد، آن را روز مى خوانند و به كار و زندگى مشغولند و هنگامى كه آفتاب پايين مى آيد و خورشيد به افق نزديك و كم نور مى شود، شب مىگويند و استراحت مى نمايند.
بايد توجه داشت هنگامى كه آفتاب در افق آن جا پايين مىآيد، در مناطق معتدلهاى كه روى همان نصف النّهار قرار دارند، شب حقيقى وجود دارد.
روى اين حساب تشخيص شب و روز در آن جا آسان مىشود. اگر شاخص را روى زمين نصب كنيم، هنگامى كه سايه آن به حداقل رسيد، ظهر است و هنگامى كه به حداكثر رسيد، نيمه شب خواهد بود. به اين ترتيب مشكل به دست آوردن ظهر و نيمه شب حل خواهد شد.
حال اگر مقدار شب و روز مناطق معتدله در آن موقع از سال را بدانيم، مثلاً بدانيم در اوّل تابستان روزها به طور متوسط چهارده ساعت و شبها ده ساعت است، تكليف نمازهاى پنج گانه و روزه، كاملاً روشن خواهد گرديد.
بنابراين تكليف نماز و روزه در روزهاى طولانى روشن گرديد، اما اوقاتى كه شبهاى طولانى وجود دارد، بايد توجه داشت كه هوا در بيست و چهار ساعت يكنواخت نيست؛ گاهى تاريك و گاهى تقريباً روشن است، زيرا گاهى خورشيد به افق نزديك مىگردد و هوايى مانند بين الطلوعين يا كمى تاريكتر پيدا مىكند و گاهى خورشيد دور مىشود و هوا تاريك مىگردد. در اين شبها از وضع حركت ستارگان و فاصله آنها با افق، هم چنين از وضع تاريكى و روشنى هوا، نيمه شب و ظهر را مى توان تشخيص داد. در اين صورت با در نظر گرفتن مقدار متوسّط شب و روز مناطق معتدله وظايف شرعى را به جا آورد.
پى نوشتها:
1. آيت اللَّه نورى همدانى، توضيح المسائل، ص 603 و 604.
2. آيت اللَّه فاضل لنكرانى، جامع المسائل، ج 1، ص 77.
3. عروة الوثقى، كتاب صدم، طريق ثبوت الهلال، مسئله 10