پرسش:
فقهاي بزرگوار براي امر به معروف و نهي منكر مراتب و شرايطي قائل شده اند كه در واقع ريشه هاي روان شناختي دارد و نكات روان شناختي بين فردي و اجتماعي دقيقي دارد. برخي متدينان در سطح خانواده و مدرسه و اداره و اجتماع بدون رعاين اين نكات ظريف امر به معروف و نهي از منكر مي كنند و سبب جري تر شدن فرد، اصرار بر منكر، لجاجت و يا شكسته شدن شخصيت فرد در جمع مي‌شود. آيا آمر به معروف و ناهي از منكر كه به شرايط توجه نمي كند و سبب آسيب هاي بالا مي‌شود گناه كار نيست و خود مرتكب منكر نيست؟لطف كنيد «مراتب و شرايط» را اين جا بيان فرماييد تا افراد با آگاهي بيشتري به آن بپردازند؟
پاسخ:
با سلام و ادب
رعایت شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر لازم است و عدم رعایت آنها حتی بدون آسیب رسانی به کسی ، یک منکر است اگر هم از این ناحیه آسیبی به کسی برسد و آبرویی برود و یا .... مسلما گناه آن تشدید می شود . (1)
شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر :
اول:آن كه كسى كه مى خواهد امر و نهى كند، بداند كه آنچه شخص مكلف بجا نمى آورد ، واجب است بجا آورد و آنچه بجا مى آورد بايد ترك كند. و بر كسى كه معروف و منكر را نمى داند واجب نيست.
دوم:آن كه احتمال بدهد امر و نهى او تأثير مى كند، پس اگر بداند [یقین داشته باشد که] اثر نمى كند واجب نيست.
سوم: آن كه بداند شخص معصيت كار بنا دارد كه معصيت خود را تكرار كند، پس اگر بداند يا گمان كند يا احتمال صحيح بدهد كه تكرار نمى كند واجب نيست.
چهارم:آن كه در امر و نهى مفسده اى نباشد، پس اگر بداند يا گمان كند كه اگر امر يا نهى كند ضرر جانى يا عِرضى و آبرويى يا مالى قابل توجه به او مى رسد واجب نيست، بلكه اگر احتمال صحيح بدهد كه از آن ترس ضررهاى مذكور را پيدا كند واجب نيست بلكه اگر بترسد كه ضررى متوجّه متعلقان او [مثل خانواده اش] مى شود واجب نيست، بلكه با احتمال وقوع ضرر جانى يا عِرضى و آبرويى يا مالى موجب حَرَج بر بعضى مؤمنين، واجب نمى شود بلكه در بسيارى از موارد حرام است.(2)
مراتب امر به معروف و نهی از منکر :
مرتبه اول:
آن كه با شخص گناهكار طورى رفتار شود كه بفهمد براى ارتكاب او به معصیت ، به این صورت با او عمل شده است، مثل اين كه از او رو برگرداند، يا با چهره عبوس با او ملاقات كند، يا ترك مراوده با او كند و از او اعراض كند به نحوى كه معلوم شود اين امور براى آن است كه او گناه را ترک نماید.
توجه: اگر دراين مرتبه درجاتى باشد لازم است با احتمال تأثير درجه خفيف تر، به همان اكتفا كند، مثلًا اگر احتمال مى دهد كه با ترك تكلم با او مقصود حاصل مى شود، به همان اكتفا كند و به درجه بالاتر، عمل نكند، به ویژه اگر طرف ، شخصى است كه اين نحو عمل موجب هتك حرمت او مى شود.
مرتبه دوم:
امر و نهى به زبان است، پس با احتمال تأثير و حصول ساير شرايط گذشته، واجب است اهل معصيت را نهى كنند، و تارك واجب را به انجام دادن واجب امر نمایند.
نکته1: اگر احتمال بدهد كه بدون امر و نهی کردن و با موعظه و نصيحت ، گناهکار، معصیت را ترك مى كند ، اكتفا به آن لازم است و نبايد از آن تجاوز كند.
اما اگر مى داند كه نصيحت تأثير ندارد ، واجب است با احتمال تأثير، امر و نهى الزامى كند و اگر تأثير نمى كند مگر با تشديد در گفتار و تهديد بر مخالفت ، لازم است ولی بايد از دروغ و گناه ديگر دوری شود.
نکته2: اگر گناهکار ترك معصيت نمىكند مگر به انجام هر دو مرتبه اول و دوم ، واجب است انجام هر دو به اين كه هم از او دوری كند، و ترك معاشرت نمايد و با چهره عبوس با او ملاقات كند، و هم او را با زبان امر به معروف و نهی از منکر نماید.
مرتبه سوم:
توسل به زور است، پس اگر بداند يا اطمينان داشته باشد كه ترك منكر نمى كند يا واجب را بجا نمى آورد مگر با اعمال زور و جبر، واجب است ولی بايد از مقدار لازم تجاوز نكند.
توجه: اگر توقف داشته باشد جلوگيرى از معصيت ، بر كتك زدن و سخت گرفتن بر شخص گناهكار، و در مضيقه قراردادن او ، جايز است، ولی لازم است مراعات شود كه زيادهروى نشود، و بهتر آن است كه در اين امر و نظير آن اجازه از مجتهد جامع الشرايط گرفته شود.
اما اگر متوقف بر وارد ساختن جراحت و قتل باشد ، بدون اجازه مجتهد جامع الشرایط با حصول شرایط آن ، جایز نیست.(3)
1. سوال از دفتر آیت الله خامنه ای در قم (7743232-0251)
2. امام خمینی ره ، توضیح المسائل مسأله 2791
3. امام خمینی ره ، توضیح المسائل م 2804به بعد