پرسش:
تفاوت دو لفظ "غیث" و "مطر" در چیست؟
پاسخ:
با سلام و ادب
با وجود آنکه این دو لفظ هر دو به معنای "باران" هستند، اما این سؤال مطرح است که چه چیز باعث تفاوت الفاظ این دو کلمه در کلام عرب می شود؟
آنگاه که می بینیم هر دو کلمه در قرآن نیز آمده اند اهمیت موضوع بیش از پیش روشن می گردد. چرا که خداوند حکیم هیچ لفظی را بی حکمت در قرآن نیاورده است.
لذا لازم است به جز کتب لغت به تفاسیر و احادیث تفسیری نیز مراجعه کنیم. با مراجعه به منابع در می یابیم که درباب تفاوت این دو واژه سه قول مطرح است:
1 "غیث" در معنای باران عادی استعمال شده و "مطر" در مقام بارش عذاب.
2 "غیث" و "مطر" هردو به معنای باران عادی هستند اما آنگاه که "مطر" به باب افعال می رود معنایی جز نزول عذاب ندارد.
3 "غیث" به معنی بارانی است که در وقت حاجت نازل شود و "مطر" اعم از آن.
قول اول:
در میان اهل سنت مهم ترین تفسیر درباره تفاوت این دو کلمه که در همه جا نقل و بررسی می کنند متعلق به سفیان بن عیینه است. در صحیح بخاری آمده: "باب قوله «وإذ قالوا اللهم إن كان هذا هو الحق من عندك فأمطر علينا حجارة من السماء أو ائتنا بعذاب اليم» (الانفال: 32) قال ابن عيينة ما سمى الله تعالى مطرا في القرآن الا عذابا وتسميه العرب الغيث وهو قوله تعالى «وهو الذي ينزل الغيث من بعد ما قنطوا» (الشوری: ۲۸)" (صحیح بخاری، ج 5، ص 199)
اما ابن حجر عسقلانی در شرح خود بر بخاری به این نظر به دیده تردید می نگرد. او در فتح الباری ابتدا در نسبت این قول به ابن عیینه تردید می کند چرا که در تفسیر ابن عیینه این کلام با عبارت "ويقول ناس" آمده است. سپس خواننده را متوجه کلام ابن عیینه در ذیل آیه دیگری می کند که در آن گفته است: " في قوله تعالى «إن كان بكم أذى من مطر» (النساء: ۱۰۲) فالمراد به هنا الغيث قطعا". (ابن حجر، فتح الباری، ج 8، ص 231)
از آنجا که سفیان بن عیینه شاگرد امام صادق ع بوده است محققین این احتمال را طرح کرده اند تفسیر ابن عیینه در حقیقت تفسیری از امام صادق ع باشد. لذا استبعاد ابن حجر نسبت به ابن عیینه می تواند نظر ابن عیینه را به نظر مفسران شیعه – که شاگردان امام صادق ع هستند- که ذیلا خواهد آمد نزدیکتر نشان دهد.
قول دوم:
این قول از ابوعبیده منقول است و ابن حجر در موضع پیشین با گفتن "وفیه نظر ایضا" تفصیل ابو عبیده بین مطَرَ و أمطرَ را نیز مردود می شمارد. (ابن حجر، فتح الباری، ج 8، ص 231)
العینی نیز در عمده القاری با تکیه بر قول جوهری بیانی مشابه ابن حجر دارد. (عمده القاری، العینی، ج 18، ص 248) همچنین سیوطی "الاکثرین و المحققین" را مقابل قول ابوعبیده قرار داده و آن را رد می کند. (الدیباج، سیوطی، ج2، ص 471)
قول سوم:
این قول متعلق به مفسرین و محدثین شیعه است. شیخ طوسی در تبیان فرموده: "وقوله «فيه يغاث الناس» (یوسف: ۴۹) فالغوث النفع الذي يأتي على شدة حاجة ينفي المضرة ، والغيث المطر الذي يجئ في وقت الحاجة ، غاثهم الله يغيثهم غيثا ، وأصابهم غيث" (تبیان شیخ طوسی ج 6، ص 150) با توجه به اینکه در همین تفسیر تبیان در چند جای دیگر غیث و مطر هردو با ذکر منفعت ذکر شده اند (تبیان شیخ طوسی ج 7، ص 293 و ج 9، ص 62 و 248 و385؛ نمونه: "وقال الضحاك : «وفي السماء رزقكم» (الذاریات: ۲۲) يعني المطر الذي هو سبب كل خير") می توان گفت تا اینجا تعریف شیخ از همه دقیقتر است که غیث را "باران در وقت حاجت" بدانیم و مطر را اعم از آن.
طبرسی نیز همین قول را ذکر کرده (مجمع البیان، ج 9، ص 52) و پس از آن عموم مفسران و لغت شناسان شیعه این کلام را از طبرسی نقل کرده اند. (المیزان، ج 18، ص 57؛ الفروق اللغویه، ابوهلال العسکری، ص 391).
✍ اما علامه مصطفوی جمع بندی و نتیجه گیری بسیار با قوت تری از دیگران دارد. او در التحقیق با انکار اشتراک لفظی در میان لغاتی که اشتقاق کبیر و اکبر دارند تلاش می کند به وسیله "دلالت ذاتی هر لفظ بر معنای حقیقی اش" از تناسب و تقارن معنایی لغات هم ریشه پرده برداری کند.
وی در ذیل ماده «غیث» پس از نقل اقوال برخی لغویان می گوید: " والتحقيق أنّ الأصل الواحد في المادّة : هو الغوث النازل و هو المطر..." پس از آن درباره تفاوت ماده غیث و مطر می گوید:"أنّ الغيث يلاحظ فيه جهة الغوث ، حيث كان الغيث إنقاذا للناس أو النبات من الظمأ واليبس . والمطر يلاحظ فيه جهة النزول من السماء فقط." (التحقیق، مصطفوی، ج 7، ص 293) و پس از آن با ذکر آیات دربردارنده غیث به توضیح مختصر ذیل هر آیه پرداخته است.
مصطفوی دربیان خود چرایی رابطه میان "غوث" و "غیث" را روشن تر کرده است.
توضیح: کتب لغت و مفرداتی همچون راغب اکثرا بحثی از تفاوت میان این دو لفظ نکرده اند و آنها که اشاره ای کرده اند نیز به اقوال مفسرین استشهاد کرده اند. پس این بحث عملا بحثی میان مفسران است نه لغویان.
حسین حاج علی اکبری
