پرسش:
آيه 284 سوره بقره را بر اساس تفسير الميزان علامه طباطبايي و يک تفسير معتبر شيعي و همچنين يک تفسير معتبر از علماي سني، تفسير کنيد.
پاسخ:
با سلام و ادب
َّ َّللهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما في أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ (284بقره)
بنا به تفسير الميزان منظور از "ما في انفسکم" ملکات نفساني مثبت يا منفي است که منشاء صدور عمل هستند، نه تصورات نفساني که تصديق در پي آنها نيست و در نفس استقرار نيافته و منشاء فعل يا ترکي نشدهاند.
منظور ملکات روحي مثل ايمان، کفر، حب، بغض، تصميم و. . . مي باشد.
علامه ميفرمايد : خطورات قلبي خارج از ارده انسان است. محاسبه و کيفر به خاطر آن ها به مثابه تکليف به چيزي است که از اختيار خارج است و اين از خدا به دور مي باشد. (1)
تفسير نمونه هم همين نظر را داشته، بحثي را مطرح کرده که با توجه به اين آيه که عزم جزو کارهاني قلبي و دروني است و با توجه به اين آيه محاسبه ميشود. پس آيا اين آيه با رواياتي که عزم بر گناه را تا منجر به عمل نشود، گناه نميشمارد و محاسبه شدني نميداند، منافات ندارد؟
در جواب مينويسد: آن روايات ناظر به گناهاني است که در خارج واقع ميشود و نيت مقدمه است مانند ظلم و دروغ و. . . نه گناهاني که دروني است مانند کفر و نفاق و. . . (2)
تفسير التحرير و التنوير نيز همين گونه تفسير کرده که خدا به همه اعمال ظاهر و باطن ما و همه اعمال جوانحي(قلبي) و جوارحي(عملي) ما آگاه است. خطورات نفسانيه که تصديق و استقرار در نفس ندارد چون خارج از اراده و اختيار و توان مکلف است، محاسبه و کيفر ندارد. تصديق هايي که منشاء اعتقاد و باور و. . . باشند، مثل ايمان و کفر و ريا و. . . محاسبه مي شوند. تصديق هايي که منشاء ظهورات بيروني مي گردد، اگر فرد منصرف شود و آثار خارجي را ايجاد نکند، محاسبه نميشود. اگر آن ها را محقق گرداند، محاسبه ميگردد. اما اگر منصرف نشود، ولي مانعي نگذارد آثار را محقق گرداند، در محاسبه شدن يا نشدن اختلاف است. (3)
1. ترجمه الميزان، ج2، ص671.
2. نمونه، ج2، ص396.
3. التحرير و التنوير، ابن عاشور، ج2، ص593.
