پرسش:
در آية 6 سورة منافقون خداوند خطاب به پيامبر(ص) مي‌فرمايد: اگر براي افرادي آمرزش بخواهي، براي حال آنها تأثير ندارد. اين مردمان چه افرادي هستند؟ شأن نزول اين آيه چيست؟ آيا اين آيه مقام پيامبر را زير سؤال نبرده است، زيرا خداوند مي‌فرمايد: به حالشان يکسان است و خداوند هرگز آنها را نخواهد بخشيد.
پاسخ:
با سلام و عرض ارادت
قرآن‌پژوهان بر اين باورند که آيه فوق ادامة بيان اعمال منافقان و نشانه‌هاي گوناگون آنها است که گروهي در شهر مدينه به خاطر کبر و غرور و خود برتر بيني که داشتند، هنوز ايمان به خدا و پيامبر و رسالت او نداشتند، گرچه به ظاهر در صف مسلمانان قرار گرفته بودند؛ از جمله اين منافقان «عبدالله اُبيّ» بود. هنگامي که با يکي از مهاجرين مشاجره لفظي پيدا کرد، جمله‌اي به او گفت که نسبت به تمام مسلمانان مهاجر توهين‌آميز بود و آن جمله اين بود: «اگر به مدينه بازگرديم، خواهي ديد که عزيزان، ذيليلان را بيرون خواهند کرد».(1)
منظورش از عزيزان، خود و طرفدارانش بود و از ذليلان مهاجران، سپس رو به اطرافيانش کرد و گفت: اين نتيجه کاري است که به سر خودتان آورده‌ايد. اين گروه را در شهر خود جا و مکان داديد و اموالتان را با آنها قسمت کرديد.
وي در حالي که به مرد مهاجر اشاره مي‌کرد گفت: اگر کمک‌هاي شما نبود، اينها برگردن شما سوار نمي‌شدند و از سرزمين شما مي‌رفتند.
پس از اين واقعه آيات سورة منافقون نازل شد و سخت اين فرد منافق را نکوهش و سرزنش کرد، از اين رو به او پيشنهاد کردند که نزد رسول خدا بيايد، تا حضرت براي او از درگاه خدا طلب آمرزش نمايد.
وي دوباره سخن زشتي بر زبان جاري کرد و گفت: گفتيد ايمان بياورم، آوردم؛ گفتيد زکات بده،دادم؛چيزي نمانده که بگوييد براي محمد سجده کن!
اين گونه سخن گفتن روشن است که آثار زشت کبر و غرور و خود برتربيني است که از صفات منافقان به شمار آمده، از اين رو در آيه 6 براي رفع هر گونه ابهام مي‌فرمايد: «سواءٌ عليهم استغفرت لهم أم لم تسغفر لهم؛(2) اي پيامبر به فرض که آنان نزد تو بيايند و براي آنان استغفار کني، زمينه آمرزش در آنها وجود ندارد. بنابر اين تفاوتي نمي‌کند که براي آنان استغفار بکني يا نکني. هر گز خداوند اينان را نمي‌بخشد».
اما پاسخ قسمت دوم (آيا اين آيات مقام پيامبر را خدشه‌دار نمي‌کند) خير، زيرا استغفار پيامبر(ص) علت تامه براي آمرزش نيست، بلکه مقتضي است و استغفار در صورتي اثر دارد که زمينه مساعد و قابليت لازم فراهم شود. اگر به راستي توبه کنند و تغيير مسير دهند و از مرکب غرور وخود برتربيني پياده شوند و در برابر حق تسليم شوند، استغفار و شفاعت پيامبر(ص) تأثيرگذار است.(3)
از آن جا که پيامبر رحمةً للعالمين است، وظيفه دارد نسبت به همة بندگان خدا طلب رحمت و مغفرت داشته باشد، چرا که براي هدايت و ارشاد و تکامل بندگان مبعوث شده است، ولي وقتي زمينه هدايت در برخي وجود ندارد، ديگر استغفار فايده ندارد.
در واقع مشکل از استغفار خواستن پيامبر نيست، بلکه مشکل از آنها است که آمادگي دريافت فيض و رحمت خدا را ندارند؛ همان‌گونه که خداوند بخشنده و ارحم الراحمين است، اما وقتي کسي آمادگي دريافت رحمت الهي را درون خود فراهم نکرده باشد، مشکل از خود اوست، نه از رحمت بي‌پايان الهي.
با اين بيان خداوند پيامبر را نيز از طلب استغفار براي آنان بازمي‌دارد؛ زيرا فايده‌اي به حال آنان ندارد و هشداري است براي منافقان که آنان آن قدر از رحمت خدا دور شدهاند که استغفار پيامبر نيز سودي برايشان نخواهد داشت؛ شايد با اين هشدار از راهي که دارند و غروري که گرفتارش شدهاند، نجات يابند.
پي‌نوشت‌ها:
. منافقون (63) آيه 8.
2. همان، آيه 6.
3. تفسير نمونه، ج 24، ص 157 ـ 161، با تلخيص.
