پرسش:
در آیه 41 سوره انفال ، پرداخت خمس فقط اشاره به جنگ شده است و هیچ اشاره ای به درامدهای مالی و غیره اشاره نشده است . البته بنده تردید دارم که این اشاره فقط مربوط به جنگها باشد ولی در هیچ جای دیگر قرآن ، بنده نتوانستم اشاره ای به پرداخت خمس پیدا کنم. قابل ذکر است اشارات گوناگون از سوی آل محمد (ص) شده است ولی می خواستم این سند از سوی قرآن باشد. خواهشمند است در این خصوص تردید بنده را رفع نمائید. ""اگر به خدا و آنچه ما روز جدا شدن حق و باطل، در روزی که دو سپاه بهم برخوردند (جنگ بدر)، بر بنده خودمان نازل کردیم ایمان دارید، بدانید که یک پنجم هر چیزی که در جنگ به غنیمت گرفتید ، اختصاص به خدا و رسول و خویشان و یتیمان و تهیدستان و در راه ماندگان دارد. خدا بر هر کاری قادر است.""
پاسخ :
با سلام و عرض ادب و احترام
در پاسخ به اين پرسش سخن را از آيه خمس در قرآن آغاز مي نماييم. در قرآن تنها یک آیه ذکر شده که به طور صریح به مسئله وجوب خمس پرداخته است :
و اعلموا انما غنمتم من شيء فان لله خمسه و للرسول و لذي القربي و اليتامي و المساكين و ابن السبيل ان كنتم آمنتم بالله و ما انزلنا علي عبدنا يوم الفرقان يوم التقي الجمعان و الله علي كل شيء قدير (1)
« بدانيد كه هر گونه غنيمتي به دست آورديد ، خمس آن براي خدا ، و براي پيامبر ، و براي ذي القربي و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه ( از آنها ) است ، اگر به خدا و آن چه بر بنده خود در روز جدايي حق از باطل ، روز درگيري دو گروه ( با ايمان و بي ايمان ) ] = روز جنگ بدر [ نازل كرديم ، ايمان آورده ايد ، و خداوند بر هر چيزي تواناست . »
خداوند بزرگ در اين آيه مسلمانان را به پرداخت خمس در غنايم امر فرموده است . اين جا پرسشي مطرح است و آن اين است كه آيا غنايم مختص به غنايم جنگي است ، يا اين كه غنايم جنگي نوعي از غنايم است و به جز غنايم جنگي هر گونه در آمد و غنیمت را شامل مي شود ؟
دربارة اين پرسش كه آيا غنيمت چه معنايي دارد ، منحصر به غنيمت جنگي است و يا هر گونه در آمد و بهره مادي را شامل مي شود ، بايد به سراغ اهل لغت برويم و ببينيم كه آنان در معناي واژه « غنيمت » چه مطالبي گفته اند .
در كتاب هاي لغت غنيمت در اصل به معناي فايده و بهره است كه بدون تلاش و كوشش عادي آن را به دست آورده باشد كه غنيمت جنگي يكي از آن موارد است .
نظر مفسران
ـ بسياري از مفسران قرآن كه در زمينه ايجاد آيه به بحث پرداخته اند با صراحت تمام بیان نمودند كه غنيمت در اصل معناي وسيعي دارد كه هم شامل غنيمت جنگي مي شود و هم شامل ديگر بهره ها و غنيمتهاي مادي.
« قرطبي » مفسر معروف اهل تسنن در تفسير خود ، ذيل اين آيه چنين مي نويسد : « غنيمت در لغت خيري است كه فرد يا جماعتي با كوشش به دست مي آورند . و بدان كه اتفاق ( علماي اهل سنت ) بر اين است كه مراد و از غنيمت در آيه ( اعلموا انما غنمتم ... ) اموالي است كه با قهر و غلبه در جنگ به مردم مي رسد ، ولي بايد توجه داشت كه اين قيد همان طور كه گفتيم در معناي لغوي آن وجود ندارد ، ولي در عرف شرع ، اين قيد وارد شده است . (2)
« فخر رازي » در تفسير خود مي نويسد : « الغنم الفوز بالشي (3)، غنيمت آن است كه انسان به چيزي دست يابد . » و سپس مي نويسد : « معناي شرعي غنيمت ( به عقيده فقهاي اهل سنت ) همان غنائم جنگي است . »
رشيد رضا در تفسير « المنار » غنيمت را اعم از غنايم جنگي ذكر كرده است.
ايشان بعد از ذكر اين معنا مي نويسد كه معناي آيه كه اعم و وسيعتر از غنايم جنگي و غير آن است به خاطر قيد شرعي مقيد به غنائم جنگي شد . (4)
آلوسي در تفسير « روح المعاني » نيز به مانند ديگران مي نويسد كه غنيمت در اصل به معناي هر گونه سود و منفعت است . (5)
نظرات فوق مربوط به عالمان اهل سنت بوده است ، اما به نظر تمام مفسران و فقهای شیعه غنیمت در آیه اعم از غنیمت جنگی و غیر جنگ است.طبرسي در تفسير مجمع البيان مي نويسد :
: « علماي شيعه معتقدند كه خمس د ر هر گونه فايده اي كه براي انسان فراهم مي گردد ، واجب است اعم از اين كه از طريق كسب و تجارت باشد ، يا از طريق گنج و معدن و يا آن كه از راه غواصي از دريا خارج كنند ،و ساير اموري كه در كتب فقهي آمده است ، و مي توان از آيه بر اين مدعي استدلال كرد ، زيرا در « عرف لغت » به تمام اينها غنيمت گفته مي شود.»(6)
در تفسير الميزان نيز با استناد به سخنان علماي لغت تصريح شده است كه غنيمت به معناي هر گونه فايده اي است كه از طريق تجارت يا كسب و كار و يا جنگ به دست انسان مي‌افتد و مورد نزول آيه گرچه غنائم جنگي است ولي مي دانيم كه هيچ گاه مورد نزول ، عموميت مفهوم آيه را تخصيص نمي زند . (7)
طريحي در « مجمع البحرين » درباره غنيمت ضمن ذكر آيه ( و اعلموا انما غنمتم من شيء فان لله خمسه و للرسول ) مي نويسد : غنيمت در اصل همان فايده كسب شده است ولكن اصطلاحاً به معناي غنيمت جنگي به كار مي رود حال چيزي كه از كافر گرفته مي شود اگر بدون جنگ باشد اصطلاحاً آن را فيء و اگر با جنگ باشد ، غنيمت اطلاق مي كنند . (8)
حال با توجه به این تفسیر و بیان معنای آیات قرآن را باید از اهل آن پرسید ( واسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون) پس به سراغ مفسران حقیقی قرآن و روایات ائمه اطهار می رویم . در روایات ائمه (ع) خمس به معنای همه غنایم معنا شده و شیعیان در زمان حضور خمس در آمد تمام اموال (در آمد مازاد بر سال) را پرداخت می کردند و سنت پیامبر نیزچنین بوده است. پس خمس به تمام غنایم تعلق می گیرد ، نه تمام اموال.
در ضمن باید توجه داشت که حکم تمام احکام الهی به طور مشخص و جزئی در قرآن نیامده است و اگر قرار باشد که در عمل به احکام تنها به آیات قرآن تمسک شود ، بسیاری از عبادات ، مانند نماز ، روزه ، حج و... به شکلی که وجود دارد ، انجام نگردد ؛ زیرا در هیچ ایه تعداد رکعات نماز و کیفیت و اجزاء و شرایط آن نیامده است و همین طور واجبات دیگر. مسئله خمس نیز همین گونه است و تنها اصل وجوب آن بیان شده است.
البته مسئله خمس چون مسئله مالی و متعلق به پیامبر و اهل بیت (ع) می شد ، به جهت ایجاد حساسیت کمتر شاید مانند نماز و روزه بیان نشده است ، اما برای کسانی که پیرو سنت پیامبر و پیشوایان معصوم باشد ، مسئله خمس اموال و در آمدها جای تردید ندارد.
پانوشت ها
1 ـ انفال ، 41
2 ـ تفسير قرطبي ، ج 4 ص 284
3 ـ تفسير فخر رازي ، ج 15 ، ص 164
4 ـ تفسير المنار ، ج 10 ، ص 7 ـ 3
5 ـ تفسير روح المعاني ، ج 10 ، ص 2
6 ـ مجمع البيان ، ج 4 ، ص 544 ـ 543
7 ـ تفسير الميزان ، ج 9 ، ص 99
8 ـ مجمع البحرين ، ماده غنم ، ج 3 ، ص 333
