پرسش:
بلافاصله پس از مرگ چه اتفاقاتی می افتد؟ برای اشخاص متفاوت توضیح فرمایید مطابق با روایات و احادیث اسلامی و خصوصاً شیعه؟
پاسخ:
با عرض سلام خدمت شما
پس از مرگ هر انسانی وارد عالم دیگر می شود که از آن در روایات به عالم قبر ، یا عالم برزخ تعبیر شده است. پيامبر اكرم (ص) ميفرمايد: اَلْقَبًرْ رُوًضَه مِنً رِياضِ الْجُنُّهِ اَوً حْفْرُه‌ٌ مِنً حْفَرِ النّيِرانِ.(1) قبر باغي است از باغهاي بهشت يا گودالي است از گودالهاي آتش
مقصود از قبر در اين حديث نقطه چهار وجبي نيست بلكه قبر كنايه از آن جهان وسيع برزخ است كه براي انسان بصورت باغ آتش در مي‌آيد
ـ از علي (ع) نقل شده كه فرمودند: النّاسْ نِيام‌ٌ اِذا ماتُوا انْتَبُهْوا(2) مردم خوابند همين كه مي‌ميرند بيدار مي‌شوند.
پرسش و سوال در عالم برزخ: در اولین شب قبر انسان در مقابل دو فرشته به نام نکیر و منکر قرار گرفته و به سوالات آنان پاسخ می دهد.
مطابق روايات و اخبار ،سوال عالم قبر از اصول دین است و از جزئیات احکام و مسائل و اعمال سوال نمی شود ؛زیرا آنها مربوط به قیامت است.
فقط مسايلي كه انسان بايد به آنها اعتقاد و ايمان داشته باشد مورد پرسش و رسيدگي واقع مي‌شود و رسيدگي به ساير مسايل موكل به قيامت است.
امام صادق (ع) فرموده است: آن كه پرسش قبر را انكار كند شيعه ما نيست امام صادق (ع) ميفرمايد: وقتي مومن از دنيا رود هفتاد هزار فرشته او را تا قبرش تشييع مي‌كنند وقتي وارد قبر شد منكر و نكير به سراغ او مي‌آيند و به او مي‌گويند پروردگار تو كيست؟ دين تو چيست؟ پيغمبر تو كيست؟ پس مي‌گويد خداوند پروردگار من است و محمد پيغمبر من و اسلام دين من است پس قبرش تا چشم كار مي‌كند وسيع مي‌شود و براي او طعام مي‌آورند و روح و ريحان بر او وارد مي‌شود. و در روايتي امام صادق (ع) ميفرمايد: ميت در قبر از پنج چيز سووال مي‌شود: از نماز و زكات و حج و روزه و ولايت.
برای کافران و گناهکاران عذاب و فشار قبر وجود دارد.
عذاب برزخي:
رواياتي كه در باره عذاب قبر و ثواب قبر وارد شده است راجع به همان بدن برزخي است كه به مناسبت ارتباط عالم برزخ هر كس به قبر آن كس از آن تعبير به عذاب قبر شده است.
علي (ع) ميفرمايد: از بندگان خدا بعد از مرگ براي كساني كه آمرزيده نشده‌اند عذاب و درد قبر شديدتر از مرگ است پس از تنگي و تاريكي و وحشت و غربت آن بهراسيد همانا قبر هر روز ندا مي‌كند منم خانه غربت منم خانه وحشت و منم خانه كرم, قبر براي مؤمنين همانند باغي است از باغهاي بهشت و يا گودالي از گودالهاي جهنم.
عذاب در قبر چنان وحشتناك است كه در مقابل عذابهاي آن مجرمين از وحشتهاي دنيوي نمي‌ترسند چون در مقابله با آن وحشتها ناچيز است، علي (ع) مي فرمايد:
عذاب در قبر براي آنها به قدري شديد است كه وقوع حوادث هراس انگيز و زلزله و اضطراب و وحشتهاي دنيا آنها را به وحشت نمي‌اندازد.
از اين جهت ائمه معصومين براي مردم از شدت برزخ احساس خطر كرده‌اند شخصي مي‌گويد به امام صادق (ع) گفتم شنيده‌ام كه گفته‌اي همه شيعيان ما در بهشت جاي مي‌گيرند حضرت فرمود: در قيامت همه شما بواسط شفاعت پيغمبر يا وصي پيغمبر به بهشت مي‌رويد اما بخدا قسم در مورد برزخ بر شما مي‌ترسم.
رسول خدا (ص) فرموده‌اند كه در زمان قبل از نبوت كه به شتران و گوسفندان نظارت مي‌نمودم و آنها در جايگاه خود مستقر و متمكن بودند و هيچ چيز در اطراف آنها نبود كه آنها را تهييج كند و آنها را بترساند ناگهان مي‌ديدم كه آنها از جاي خود حركت كرده و به هوا مي‌پرند با خود مي‌گفتم اين چه داستاني است و بسيار در شگفت مي‌ماندم تا آنكه جبرئيل (ع) براي من چنين گفت: چون كافر بميرد چنان ضربه‌اي بر او زنند كه تمام مخلوقات كه خدا آفريده است از آن ضربه به وحشت و هراس شتران و گوسفندان در اثر همان ضربه‌اي است كه به كافر خورده است پس پناه مي‌برم به خداوند از عذاب قبر.
علي (ع) ميفرمايد: زندگي تاريكي كه خداوند دشمن خود را از آن برحذر داشته است عذاب قبر است.
ـ فشار قبر
موضوع ديگر فشار قبر است كه فراگيرتر از عذاب قبر است و كم اتفاق مي‌افتد كه كسي فشار قبر نداشته باشد چون فشار قبر در اثر گناهان است شخصي مي‌گويد به امام صادق (ع) عرض كردم آيا كسي از فشار قبر رهايي مي‌يابد؟ حضرت فرمود: پناه به خدا از فشار قبر چقدر افرادي كه از فشار قبر رهايي پيدا كنند كم هستند سپس فرمودند چون عثمان رقيه دختر رسول را كشت رسول خدا (ص) بر كنار قبر او ايستادند و در حالي كه سر خود را به آسمان بلند نموده و اشك از چشمانشان جاري بود، به مردم فرمود: من رقيه دخترم را به يادآوردم آنچه را كه به او رسيده است پس دلم شكست و خواستم كه خدا او را از فشار قبر برهاند.
حضرت صادق (ع) به دنبال اين قضيه فرمودند: رسول خدا (ص) براي تشييع جنازه سعدبن معاذ از منزل خارج شدند در حالي كه هفتاد هزار فرشته جنازه وي را تشييع مي‌نمودند و پس از دفن، حضرت رسول الله (ص) سر خود را به طرف آسمان بلند نموده و فرمودند آيا فشار قبر شخصي مانند سعد را با اين سابقه درخشانش در اسلام مي‌گيرد؟
ابو بصير مي‌گويد: عرض كردم فدايت شوم ما چنين مي‌پنداشتم كه سعد از بول اجتناب كامل نمي‌كرد! حضرت فرمود: مُعاذَ الله اِنّما كانُ مِنً زَعارُهٍ فِي خُلْقِهِ عُلَي اَهًلِهِ پناه به خدا چنين نيست بلكه فشار قبر سعد به علت سوء خلقي بو كه با اهل خانه خود داشت. امام صادق (ع) فرمودند: مادر سعد گفت: گوارا باد اي سعد بر تو در اين بهشتي كه وارد شدي رسول خدا فرمود: اي مادر سعد بر خدا حكم جز مي‌منما، فشار قبر تنها در زمين نيست بلكه مرده هر كجا كه باشد ولو اينكه بالاي دار باشد فشار قبر مي‌بيند و خدا امر مي‌كند كه هوا او را فشار دهد از حضرت صادق (ع) سوال شد در مورد كسي كه او را به دار آويخته‌اند حضرت فرمود: براي خداوند زمين و هوا يكي است خداوند به سوي هوا وحي مي‌كند كه او را در فشار بگيرد و هوا چنان او را در فشار قرار مي‌دهد كه از فشار قبر سخت‌تر باشد.
«اسباب عذاب و فشار قبر»
آنچه در روايات بعنوان اسباب و عوامل عذاب و فشار قبر ذكر شده است عبارتند از:
1ـ سخن چيني 2ـ عدم احتراز از بول 3ـ بد رفتاري با خانواده 4ـ كمك نكردن به هم نوع 5ـ كفران نعمت 6ـ غيبت 7ـ سبك شمردن نماز 8ـ بي اعتنايي به ضعيف
امام علي (ع) ميفرمايد: عُذابْ الْقَبًرِ يُكُونْ مِنُ النّمِيُهِ وُ الْبُوًلِ وُ عُزْبِ الرُجْلِ عُنً اَهًلِهِ عذاب قبر از سخن چيني و پرهيز نكردن از بول و دوري مرد از زنش حاصل مي‌شود.
ابن عباس روايت كرده است كه عذاب قبر سه ثلث است يك سوم براي غيبت و يك سوم براي سخن چيني و يك سوم براي بي‌احتياطي در تطهير بول.
امام صادق (ع) ميفرمايد: فشار قبر براي مؤمن كفاره تضييع نعمتهايي است كه نموده است در مورد سعدبن معاذ كه گرفتار فشار قبر بود دليلش را پيامبر (ص) چنين ذكر فرمود كه: همان سعد براي اهل خانه‌اش بد زباني مي‌كرد.
.
امام صادق (ع) ميفرمايد: مردي از مردان خدا را در قبرش مي‌نشانند و به او مي‌گويند ما صد تازيانه به تو مي‌زنيم مي‌گويد من طاقت ندارم پس كم كردند تا رسيدند به يك تازيانه او مي‌گويد به چه سبب مرا مي‌زنيد؟ مي‌گويند به سبب آنكه روزي بدون وضو نماز خواندي و بر ضعيفي گذشتي و او را ياري نكردي پس او را يك تازيانه از عذاب خدا زدند كه قبرش مملو از آتش شد.
آنچه مي‌تواند از فشار و يا عذاب قبر جلوگيري كند اموري است كه در روايات ذكر شده است كه عبارتند از:
1ـ اعمال صالح:
امام صادق (ع) ميفرمايد: چون مومن وارد قبرش شود نماز در جانب راست و زكاه در طرف چپ او قرار مي‌گيرد و نيكي بر او سايه مي‌افكند و صبر در گوشه‌اي قرار گيرد هنگامي كه دو فرشته براي پرستش بر او داخل شوند صبر به نماز و زكاه و نيكي گويد: مواظب صاحب خود باشيد و اگر شما عاجز از مواظبت او هستيد من از او مواظبت كنم.
2ـ اتمام ركوع: امام باقر (ع) كسي كه ركوعش را تمام كند وحشت قبر او را نمي‌گيرد.
3ـ كمك به همنوعان: امام صادق (ع) ميفرمايد: كسي كه غم و اندوه مؤمني را برطرف كند خداوند غم و غصه آخرت او را بر طرف مي‌كند و از قبرش در حالي كه دلي شاد دارد خارج مي‌شود.
4ـ نماز شب: امام رضا (ع) ميفرمايد: مواظبت در انجام نماز شب كنيد بنده‌اي كه در آخر شب برخيزد و هشت ركعت نماز گذارد و دو ركعت نماز شفع و يك ركعت وتر را بجا آورد و در قنوتش هفتاد بار استغفار كند از عذاب قبر و آتش در پناه خدا باشد و عمرش طولاني و روزي او فراوان گردد.
5ـ پاشيدن آب بر روي قبر: از امام صادق (ع) در باره پاشيدن آب بر روي قبر پرسيده شد حضرت فرمود: تا وقتي كه رطوبت در خاك قبر باقي است عذاب از ميت كناره مي‌گيرد.
6ـ مرگ هنگام نزول رحمت: امام صادق (ع) ميفرمايد: كسي كه بين زوال شمس روز پنج شنبه تا ظهر روز جمعه بميرد خداوند او را از فشار قبر محافظت مي‌كند.
7ـ چهار بار به حج رفتن: امام صادق (ع) ميفرمايد: كسي كه چهار حج بجا آورد هيچ گاه او فشار قبر نمي‌گيرد.
8ـ تلاوت بعضي از سوره‌هاي قرآن مثل سوره زخرف و قرائت سوره نساء در هر جمعه و قرائت سوره قلم در نماز واجب يا مستحب چنان كه در روايات ذكر شده است.
9ـ ذكر لا اله الا الله: پيامبر (ص) ميفرمايد: هر كس در هر روز صد بار لا اِلهُ اِلاّ اللهُ الْمُلِكْ الْحُقًّ الْمْبِينُ بگويد براي او امان از تنگدستي و از ترس قبر خواهد بود و بي نيازي را براي وي جلب مي‌كند و درهاي بهشت را به روي او گشاده دارد.
10ـ تلقين پس از دفن: امام صادق (ع) فرمود: چه چيز مانع است شما را از اين كه كاري كنيد كه ميت شما از ديدن منكر و نكير در امان باشد راوي مي‌گويد گفتم چه كنيم؟ حضرت فرمود: چون ميت دفن شد بايد ولي او نزد قبرش بماند و دهان خود را نزد سمت سر آن ميت نزديك كند پس به صداي بلند تلقين بخواند پس منكر به نكير مي‌گويد برويم زيرا حجت را به او تلقين كردند.
11ـ قرار دادن دو چوب با ميت: امام باقر (ع) ميفرمايد: تا دو چوب تر باشند ميت معذب نمي‌شود و بعد از خشك شدن آن دو چوب هم او را عذابي نيست ان شاء الله
12ـ خيرات بازماندگان: امام صادق (ع) ميفرمايد: ميت در فشار و رنج بسر مي‌برد به خاطر نماز برادرش خداوند قبر او را وسعت مي‌دهد.
13ـ گذاشتن تربت حضرت ابي عبد الله (ع) در قبر: روايتي نقل شده كه زن بدكاره اي زنا مي‌داد و اولاد خود را كه از طريق زنا متولد شده بودند با آتش مي‌سوزاند و غير از مادرش از اين ماجرا كسي خبر نداشت وقتي آن زن از دنيا رفت زمين او را قبول نمي‌كرد او را به جاي ديگر منتقل كردند باز زمين او را نپذيرفت. جريان را به امام صادق (ع) گزارش دادند حضرت به مادرش فرمود: زمين اين زن را قبول نمي‌كند چون خلق خدا را به عذابي كه مختص خدا است عذاب كرده است در قبر او تربت امام حسين (ع) بگذاريد پس چنين كردند خداوند عيب او را پوشاند و زمين او را پذيرفت.
14ـ محبت اهل بيت (ع): پيامبر (ص) فرمودند: محبت و علاقه به من و اهل بيتم در هفت جاي بسيار هولناك كار ساز و نجات بخش است: 1ـ هنگام مرگ 2ـ در قبر 3ـ هنگام زنده شدن مردگان در قيامت 4ـ هنگام باز شدن كتاب عمل 5ـ هنگام حساب 6ـ هنگام سنجش افكار و اعمال 7ـ زمان عبور از صراط
15ـ صلوات بر پيغمبر: پيامبر اكرم (ص) ميفرمايد: صلوات بر من سبب نور در قبر مي‌شود
16ـ اخلاق پسنديده: پيامبر گرامي اسلام (ص) فرمودند: سه گروه از زنان عذاب قبر ندارند و در قيامت هم با حضرت فاطمه (ع) محشور مي‌شوند 1ـ زني كه با فقر و تنگدستي شوهر خود بسازد. 2ـ زني كه با بد اخلاقي شوهر صبر و بردباري خود را از دست ندهد. 3ـ زني كه مهريه خود را به شوهر ببخشد.
17ـ زيارت قبر امام حسين (ع): در روايت است كه يكي از پاداشهايي كه خداوند به زاير قبر امام حسين (ع) مي‌دهد آن است كه از عذاب و فشارهاي قبر او را نجات مي‌دهد.
18ـ نماز و استغفار و صدقه بازماندگان:
پيامبر اكرم (ص) ميفرمايد: سخت‌ترين شبها شب اول قبر است كه شما مي‌توانيد با پرداخت صدقه به مردگان خود ترحم كنيد و اگر مالي براي صدقه نداشتيد لااقل دو ركعت نماز بخوانيد و به روح او هديه كنيد كه خداوند از آن لحظه هزار فرشته‌اي به سوي قبرش مي‌فرستد كه با هر فرشته‌اي لباسي است و قبر او را از تنگي و فشار رهانيده و وسعت مي‌بخشد.
امام صادق (ع) ميفرمايد: اِنُّ الْمُيِّتَ لَيُفْرُحْ بِالتَّرُحْمِ عُلَيًهِ وُالاْسًتِغْفارِ لَهْ كَما يُفْرُحْ الْحُيًّ بِالْهُدِيُهِ همانگونه كه زندگان با هدايا شاد مي‌شوند اهل قبر و برزخيان با ترحم و استغفاري كه نسبت به آنان مي‌شود شاد مي‌گردند.
پيامبر (ص) به قبري كه روز گذشته انساني در آن دفن شده بود عبور فرمود در حالي كه بستگان او مي‌گريستند حضرت فرمود: دو ركعت نماز سبك از آنچه شما سبك مي‌شماريد در نزد صاحب اين قبر از همه دنياي شما محبوب‌تر است.
19ـ زيارت قبور: امام صادق (ع) در باره زيارت قبرها ميفرمايد: اموات با شما انس مي‌گيرند و چون از ايشان دور شويد دچار وحشت شوند.
20ـ ارشاد و هدايت جامعه: علي (ع) ميفرمايد: كسي كه افراد مستضعف فكري را تقويت كند و او را در برابر مخالفان راه ما با اسلحه استدلال مجهز كند در برزخ مورد لطف مخصوص خداوند قرار مي‌گيرد و خداوند عقايد حقه را به او تلقين مي‌كند و قبر او را به صورت بهترين باغهاي بهشتي در مي‌آورد.
21ـ شاد كردن مومن: امام صادق (ع) ميفرمايد: هر كه به مومني شادي رساند خداوند از آن شادي مخلوقي آفريند كه هنگام مرگ ديدارش كند و به او گويد: اي دوست خدا مژده باد تو را به كرامت و رضوان خدا پس همواره همراه او باشد تا داخل قبرش شود و به او همان سخن را گويد و چون از گور برخيزد به او همچنان گويند و همواره در كنار او باشد و هنگام هر ترسي او را مژده مي‌دهد مومن به او مي‌گويد: تو كيستي خدايت رحمت كند؟ گويد من آن شادي هستم كه به فلاني رساندي.
ـ همدم انسان در عالم برزخ:
قيس بن عاصم مي‌گويد: من و جمعي از بني تميم از راه دور به مدينه آمديم و خدمت رسول اكرم (ص) رسيديم من عرض كردم يا رسول الله ما را موعظه‌اي بفرماييد كه همواره از آن استفاده كنيم چرا كه ما باديه نشين هستيم و كمتر به شهر دسترسي داريم حضرت فرمود: اي قيس با عزت ذلت و با حيات مرگ است و با دنيا آخرت... اي قيس ناگزير براي تو همنشين و مصاحبي خواهد بود كه با تو به خاك سپرده مي‌شود موقع دفن تو او زنده است و تو مرده اگر همنشين تو بزرگوار و كريم باشد تو را اكرام مي‌كند و اگر پست و فرومايه باشد آزارت مي‌دهد.
علي (ع) ميفرمايد: شخص مسلمان داراي سه دوست است يكي از دوستانش به وي مي‌گويد من در زندگي و مرگ با تو هستم و هرگز تركت نمي‌كنم و آن عمل اوست دوست ديگر مي‌گويد من فقط تا موقع مرگ با تو هستم آنگاه جدا مي‌شوم و آن اموال او است آدمي به محض آن كه مي‌ميرد اموالش به وراث انتقال مي‌يابد دوست ديگر به او مي‌گويد من تا قبر با تو هستم و تو را ترك مي‌گويم و آن فرزند اوست.
7ـ ملاقات ارواح با يكديگر در عالم برزخ: امام صادق (ع) ميفرمايد: ارواح در برزخ با يكديگر ملاقات مي‌كنند سووال كردند آيا واقعاً همديگر را مي‌بينند؟ فرمود بله مي‌بينند و از همديگر خبر مي‌پرسند و سووال مي‌كنند و همديگر را آشنايي مي‌دهند آن چنان آشنا مي‌شوند كه در آنجا مي‌گويند اين شخص فلاني است.
امام صادق (ع) ميفرمايد: ارواح در برزخ به شكل جسدهايي كه دارند و با همان قيافه در درختهاي بهشت مي‌روند و يكديگر را خوب مي‌شناسند و از يكديگر سووال مي‌كنند و هنگامي كه روح جديدي بر آنان وارد مي‌شود ديگران گويند رهايش كنيد تا قدري استراحت كند چرا كه او از يك مرحله سختي عبور كرده است بعد از آن كه استراحت كرد از او مي‌پرسند فلان كس چه شد؟ اگر اين روح جواب داد كه هنوز زنده است و در دنيا مي‌باشد اينها منتظر و اميدوار مي‌مانند كه شايد نزد آنها بيايد و اگر گفت كه مرده است مي‌فهمند كه وضعش بد است چون اگر آدم خوبي بود پس از مرگ نزد آنها مي‌آمد پس مي‌گويند از بين رفت حيف كه اينطور شد.
.
9ـ كوتاهي عمر عالم برزخ در مقايسه با عمر قيامت:
قرآن در چند مورد به كوتاهي عمر عالم برزخ اشاره كرده است و از زبان مجرمين كه در مورد مقدار توقفشان در عالم برزخ يا دنيا به گفتگو مي‌پردازند ميفرمايد:
يُتَخافَتُونُ بُيًنَهْمً اِنً لَبِثتمً اِلاّ عُشْراً بعضي به بعضي ديگر مي‌گويند شما تنها ده شبانه روز در جهان برزخ توقف كرده‌ايد ولي آنها كه بهتر فكر مي‌كنند مي‌گويند شما به اندازه يك روز در برزخ درنگ كرديد.
بدون شك مدت توقف آنها در عالم برزخ طولاني بوده است ولي در برابر عمر قيامت مدتي بسيار كوتاه به نظر مي‌رسد و از آنجا كه كوتاهي عمر دنيا يا برزخ در برابر عمر آخرت و همچنين ناچيز بودن كيفيت اينها در برابر كيفيت قيامت با كمترين عدد سازگارتر مي‌باشد قرآن در مورد گويندة اين سخن كه مدت يك روز را مدت درنگ و توقف خود ذكر كرده‌اند تعبير به امثلهم طريقه كرده است يعني كسي كه روش و فكر او بهتر است.
و اين كوتاهي دوران برزخ را آنچنان درست و واقعي مي‌پندارند كه سوگند به خلاف مي‌خورند و قرآن در اين زمينه ميفرمايد: وُ يُوًمُ تَقُومْ الساعُهْ يْقْسِمْ الْمْجًرِمْونُ ما لَبِثُوا غَيًرُ ساعُهٍ.
روزي كه قيامت بر پا شود مجرمان سوگند ياد مي‌كنند كه فقط ساعتي در عالم برزخ توقف داشتند. همان طور كه اصحاب كهف كه افرادي مومن و صالح بودند بعد از بيداري از خواب بسيار طولاني خود تصور كردند كه يك روز يا بخشي از يك روز در خواب بوده‌اند و يا يكي از پيامبران الهي كه داستانش در سوره بقره آيه 259 آمده است بعد از آن كه از دنيا رفت و پس از يكصد سال مجدداً به حيات بازگشت اظهار داشت كه فاصله ميان دو زندگي به يك روز يا بخشي از يك روز بوده است و مجرمان با توجه به حالت خاص برزخشيان چنين تصوري از روي عدم آگاهي پيدا مي‌كنند.
10ـ مردود بودن شفاعت در برزخ:
امام صادق (ع) ميفرمايد: وُاللهِ ما أَخافْ عُلَيًكُمً اِلاّ الْبُرًزَخ فَأما اِذا صارُ الاَمًرْ اِلَيًنا فَنَحًنْ اَوًلَي مِنْكُمً بخدا قسم نمي‌ترسم بر شما مگر از برزخ و چون كار به ما رسد ما اولي و سزاوارتر از شما مي‌باشيم.
در روايت ديگري عمرو بن يزيد مي‌گويد به امام صادق (ع) گفتم از شما شنيده‌ام كه مي‌فرموديد همه شيعيان ما با همه گناهاني كه دارند بهشتي هستند فرمود: گفته تو را تصديق مي‌كنم بخدا قسم همه آنان در بهشت خواهند بود من گفتم فدايت گردم بسياري از گناهان كبيره‌اند فرمود: به شفاعت پيامبر و وصي او در قيامت همه به بهشت مي‌روند ولكن به خداوند سوگند از برزخ براي شما خوفناكم و مي‌ترسم پرسيدم: برزخ چيست فرمود: قبر، از لحظه‌اي كه مي‌ميرد تا روز قيامت.
بنابراين مي‌توان چنين استنباط كرد كه موضوع شفاعت در عالم برزخ منتفي است و انسان با عمل خود دست به گريبان است و نتيجه عمل خوب يا بد خود را مي‌بيند.
11ـ تجسم عمل در برزخ: به موجب بعضي از روايات اعمال هر انسان از لحظات بعد از مرگ يعني در مراحل ابتدائي عالم برزخ تمثيل و تجسم مي‌يابد و صاحب قبر در ملكوت قبر با چشم برزخي آن را مي‌بيند و تا قيام قيامت با او خواهد بود. امام صادق (ع) ميفرمايد: وقتي شخص با ايمان را در قبرش مي‌گذارند دري به رويش گشوده مي‌شود و جايگاه خود را در بهشت مي‌بيند از آن دري كه به عالم غيب گشوده شده مردي با چهره زيبا خارج مي‌شود شخص با ايمان به او مي‌گويد تو كيستي كه من از تو زيباتر نديده‌ام پاسخ مي‌دهد من نيت خوب تو هستم كه در دنيا بر آن بودي و عمل خوب تو هستم كه در دنيا انجام دادي وقتي شخص كافر را در قبرش مي‌گذارند دري به رويش گشوده مي‌شود و جايگاه خود را در آتش مي‌بيند سپس از آن در مردي زشت رو خارج مي‌شود امام فرمود: شخص كافر به او مي‌گويد تو كيستي كه من صورتي از تو قبيح‌تر نديده‌ام؟ پاسخ مي‌دهد من عمل بد تو هستم كه در دنيا انجام مي‌دادي و نيت ناپاك تو هستم كه در دل داشتي..
