پرسش:
آیا شیطان در افعال و اعمال خود مختار است یا اختیار مخصوص انسان‌ها است؟
پاسخ:
با سلام و ادب خدمت شما دوست گرامی
شیطان در انجام افعال و اعمال خود مختار است. تدبر در آیات قرآن، مختار بودن شیطان را ثابت می‌کند، زیرا به تصریح قرآن، شیطان از طائفه جن می‌باشد و جن مانند انسان مکلف و مختار می‌باشند.
طبق آيات قرآن و روايات متعدد شيطان از جنيان است. خداوند مي فرمايد: «تمام فرشتگان سجده كردند، جز ابليس كه از جنس جن بود.»(1)
همچنين از امام صادق(ع) در مورد ابليس سؤال شد كه آيا شيطان از فرشتگان بود؟ حضرت فرمود: «ابليس از جن بود، ولي همراه فرشتگان بود؛ آن چنان كه آن‌ها فكر مي‌كردند از جنس آنان است؛ اما خدا مي دانست كه از آن‌ها نيست».(2) پس در حقيقت ابليس همواره جن بود نه فرشته، و جنيان هم مثل آدميان موجود مختار و مكلف اند و در نتيجه شيطان از روي اراده و اختيار از سجده كردن امتناع و تمرد كرده است. بديهي است كه اختيار داشتن فرع برخورداري از عقل و شعور و قوه تفكر است و شيطان به خوبي مي دانسته كه منشا خلقت او آتش بوده است.
از طرف ديگر بايد اشاره شود كه عدم اختيار فرشتگان خود امري است كه مورد ترديد انديشمندان است. بلكه از شواهد و قرائن مي توان دريافت مي شود كه احتمالا اين تصور در مورد فرشتگان صحيح نيست؛ يعني از برخي آيات قرآن مجيد (3) استفاده مي شود كه ملائكه (فرشتگان) موجوداتي مستقل و داراي اختيار بوده، اعمال و رفتارشان از سر شعور و اراده تحقق مي يابد.
در واقع سرپيچي نكردن مطلق از دستورات خداوند به معناي عدم برخورداري از اختيار نيست، چنان كه معصومان نيز در عين انسان بودن و برخورداري از قدرت انتخاب و حق اختيار، هيچگاه از دستورات الهي سرپيچي نمي كنند. بنابراين ملائكه داراي اختيار هستند، و به فرض شيطان از فرشتگان باشد باز هم مجبور نبوده است.
اما در مورد پاسخ ملائكه به خداوند به اين تعبير كه " ما غير از چيزي كه به ما ياد داده اي نمي دانيم" بايد گفت:
اولا اين پاسخ ملائكه ربطي به عالم ذر ندارد و اين پرسش و پاسخ در بارگاه ربوبي و در عالم ملكوت رخ داده است چنان كه مشروح آن در قرآن بيان شده (4) و اصولا در مورد وجود عالم مستقلي به نام عالم ذر ترديد وجود دارد.
ثانيا تعبير ملائكه تعبيري صحيح و درست است كه در مورد همه موجودات ديگر نيز صادق است و هر موجودي چيزي را نمي داند، مگر آنچه خداوند به او آموخته است و خداوند اولين و تنها معلم حقيقي موجودات مخلوق خود است.
ثالثا نفس گفتگوي ملائكه با خداوند و اشكالات و ترديدهاي ايشان در مورد خلقت آدم(ع) و پاسخ هاي خداوند همه و همه گواه روشني بر برخورداري ملائكه از عقل و خرد است.
پي‌نوشت‌ها:
1. كهف (18)، آيه 50.
2. علامه مجلسى، بحار الأنوار، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 ق، ج 60، ص 218.
3. مؤمن،(40) آيه 7.
4. بقره (2) آيه 30.
موفق باشید.
