پرسش:
چرا خدا چیزهایی را که از او می‌خواهیم گاهی یا به ما نمی‌دهد یا دیر می‌دهد؟ می‌گویند مصلحت نبوده، چرا خداوند مصلحت خود را در این کار قرار نمی‌دهد؟
پاسخ :
با سلام و عرض ادب و احترام
اگر به اوصاف الهي توجه كنيم و به صفات پروردگار ايمان بياوريم و بدانيم خداوند رئوف و رحيم است، در مي يابيم كه اگر خواسته هاي انسان بر آورده نمي شود، دليلش بخل نيست، خداوند با توجه به كمال و سعادت و مصلحت انسان خواسته هاي او را اجابت مي كند، در دعاي افتتاح مي خوانيم: «اگر حاجتم را دير برآوردي، از سر ناداني بر تو عتاب كردم،در صورتي كه تأخير در اجابت حاجتم برايم بهتر بوده است، زيرا تو به امور آگاهي».
البته شيطان در يكي از مواردي كه وسوسه مي كند، همين مورد تأخير اجابت دعا است، از اين راه انسان را مأيوس مي كند تا او به خدا بدبين شود، ائمه اطهار(ع) به اين نكته توجه داشته و همگان را از افتادن به دام بدبيني و سوء ظن به خدا برحذر داشته اند، اميرمؤمنان(ع) مي فرمايد: «دير اجابت نمودن خدا، تو را نااميد نكند كه همانا بخشش، بسته به مقدار درخواست است و چه بسا در اجابت دعاي تو تأخير رخ دهد تا درخواست تو طولاني تر گردد و بخشش او كامل تر شود، چه بسا چيزي را خواسته اي و تو را نداده و بهتر از آن را در اين دنيا يا آن دنيا داده و يا بهتر آن بوده كه آن را از تو باز دارد، چه بسا چيزي را طلب نمودي كه اگر به تو مي داد، تباهي دين و دنياي خود را در آن مي ديدي».(1)
پس تأخير اجابت دعا، نشان كم لطفي و كم محبتي خدا نيست، بلكه گاهي بر عكس، هرچه بيشتر تأخير شود، دليل بر بيشتر دوست داشتن خدا است، امام صادق(ع) مي فرمايد: «وقتي كه مؤمني دعا مي كند، خداوند به ملائكه مي فرمايد: دعايش را مستجاب نمودم، ولي آن را نگه داريد و عطا نكنيد كه من دوست دارم صداي اين بندة مؤمن را بشنوم، بنده‌اي هم هست كه دعا مي كند و خداوند مي فرمايد: زود حاجتش را بدهيد كه آوازش را دوست ندارم».(2)
اگر كسي بداند خداوند در عوض عدم اجابت دعا در دنيا، چه پاداشي براي او در آخرت در نظر گرفته است، هرگز نا اميد نمي شود، امام صادق(ع) مي فرمايد: «روز قيامت خداوند متعال مي فرمايد: اي بندة من! تو مرا خواندي و من اجابتت را به تأخير انداختم، اكنون ثواب و پاداش تو چنين و چنان است، پس مؤمن آرزو مي كند كه كاش هيچ دعايي از او در دنيا اجابت نمي شد، براي آن ثواب و پاداش نيك كه مي بيند».(3)
از روايات استفاده مي شود كه هيچ دعايي بي اثر نيست و هر دعايي در دنيا و آخرت تأثير مناسب خود را دارد، پس در واقع هر دعائي به استجابت مي رسد ، اما گونه هاي استجابت آن مختلف است.
امام سجاد(ع) مي فرمايد: «دعاي مؤمن يكي از سه فايده را دارد: يا براي او ذخيره مي گردد يا در دنيا برآورده مي شود يا بلايي را كه مي خواست به او برسد، از وي مي گرداند».(4)
علاوه بر مطالب ياد شده، هميشه به اين نكته توجه داشته باشيد كه نماز و روزه و دعا و غيره، مطلوبيت ذاتي دارند و فلسفه دعا تنها بر آوردن حوائج به ويژه خواسته هاي دنيوي نيست، بلكه نفس دعا و مناجات با خدا، صرف نظر از اجابت يا عدم اجابت، موضوعيت دارد و به اصطلاح طلب مهم تر از مطلوب است،(5)
ما به دعا كردن امر شده ايم و بايد به اين وظيفه عمل كنيم و نتيجه را به خداوند واگذار نماييم.
براى استجابت دعا بايد شرايطى را مهيا نمود و موانعى را برطرف ساخت، در ذيل به برخى از شرايط و موانع اشاره مىشود:
الف) شرايط استجابت دعا.
1 - دعا و ارتباط مداوم با خدا در هر حال:
خداوند به پيامبرش دستور مى دهد كه «نفس خويش را در كمال شكيبايى در هر بامداد و شامگاه به دعا كردن و جلب خشنودى خدا وادار كن». (6)
قرآن كسانى را كه فقط در هنگام گرفتارى و مشكلات دعا مىكنند، مورد نكوهش قرار داده است: «وقتى به انسان گرفتارى و غمى روى مى آورد، ما را در هر حال (خواب و بيدارى، نشسته و ايستاده) بخواند و چون گرفتاريش را برطرف كنيم، برود (و از ارتباط خود با خدا از جهت كميت و كيفيت بكاهد و گاهى قطع نمايد، به گونه اى كه) گويى اصلاً ما را براى گرفتارى كه به او رسيده بود، نخوانده است!».(7)
امام صادق (ع) مى فرمايد: «كسى كه پيشدستى در دعا نكند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعايش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گويند: اين آواز را نشناسيم»، در روايت ديگرى آمده كه «به او مى گويند: تا امروز كجا بودى؟!».(8)
در اصول كافى آمده كه خداوند به حضرت داوود(ع) فرمود: «مرا در روزهاى خوش و آسايش ياد كن تا من دعاى تو را در روزهاى گرفتارى و سختى اجابت كنم».(9)
2 - دعا بايد از صميم قلب باشد،
تمام ذرات وجود انسان يك چيزى را بخواهد و طلب كند و دل و زبانش با عمل و رفتارش هماهنگ باشد،
3 - اعتماد به خدا و اطمينان به اجابت او:
امام صادق(ع) فرمود: «خدا دعايى را كه از دل غافل و بى خبر برخيزد، مستجاب نمىكند پس وقتى دعا كنى، از عمق دل به او روى آور (و دلت را با زبانت همراه گردان) و سپس به اجابت دعايت مطمئن باش».(10)
4 - قطع اميد از غير خدا و اميد و اطمينان به خداوند.
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه يكى از شما بخواهد كه هر چه از خدا درخواست مى كند، خدا به او عطا فرمايد، بايد از همه مردم نااميد و مأيوس گردد و هيچ اميدى جز به درگاه خدا نداشته باشد»،(11) او به نقطه اى از ايمان و توكل بايد برسد كه بداند همه قدرتها و علل جهان تحت اراده و قدرت الهى قرار دارند، پس از خدا بخواهد كه اسباب و علل مادى و معنوى جهان را جهت صلاح و منفعت او قرار دهد.
5 - دعا بايد در كنار تلاش و تدبير باشد.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «الداعى بلا عمل كالرامى بلا وتر؛ كسى كه دعا مى كند و به دنبال آن تلاش و عمل نمى كند، مانند آن است كه بى چله كمان تير مى اندازد».(12)
دعا نمى تواند جاى تلاش و برنامه ريزى در زندگى را بگيرد، بلكه مكمل آن مى تواند باشد.
6 - دعا بايد با حالت تضرع و دلى شكسته باشد.
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه دلتان شكست، دعا كنيد، زيرا دل تا پاك و خالص نشود، شكسته نمى شود».(13)
7 - مكان دعا در استجابت تأثير دارد، مثلاً دعا در حرم امامان (ع) مخصوصاً حرم امام حسين(ع) و كنار خانه خدا به خصوص مقام حضرت ابراهيم(ع) و كنار حجرالاسود.
8 - زمان دعا: دعاى پنهانى و در تاريكى شب زودتر به اجابت مى رسد، مخصوصاً در قنوت يا سجده نماز «وتر» كه بعد از خواندن هشت ركعت نماز شب و دو ركعت نماز شفع خوانده مى شود.(14)
قرآن مى فرمايد: «پروردگار خود را به حالت تضرع و تذلل و در پنهانى و خفا بخوانيد».
دعا در شبهاى ماه رمضان و رجب و دهه اول ذى الحجه و غير آن دعا را به اجابت نزديك مى كند.
9 - توسل به چهارده معصوم(ع) و آنها را بر پايه آيه شريفه «وابتغوا اليه الوسيله» وسيله و شفيع قرار دادن.
10 - غسل توبه نمايد، سپس با وضو چهار ركعت نماز بخواند در هر ركعت يك مرتبه سوره حمد و سه مرتبه توحيد و يك مرتبه سوره «الناس» و يك مرتبه «فلق» را بخوانيد، بعد از نماز هفتاد مرتبه استغفرالله ربى و اتوب اليه و بعد از هفت مرتبه «لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم» سپس بگوييد: يا عزيز يا غفار اغفرلى ذنوبى و ذنوب جميع المؤمنين و المؤمنات فانه لا يغفر الذنوب الا انت»(15)
به اين ترتيب شخص در جاده دعا قرار مى گيرد و بايد مراقب باشد تا راه دعا را درست بپيمايد، و به بيراهه نرود، نشانى راه دعا را ذكر خواهيم كرد،
ب) موانع استجابت دعا
امام على(ع) مى فرمايد: -المعصية تمنع الاجابة؛(16) گناه مانع اجابت دعا است».
گناهان سه نوع تأثير منفى در دعا مى گذارند:
1 - لذت دعا و مناجات را سلب مى كنند.
انسان دعا مى كند، اما لذت نمى برد و رقت قلب پيدا نمى كند،
2 - مانع استجابت دعا مى شوند.
3 - توفيق دعا كردن يا شركت نمودن در مجالس دعا را از انسان سلب مى كنند.
برخى از گناهان در عدم اجابت دعا تأثير بيشتر دارند كه در ذيل به نمونه اى از آنها اشاره مى كنيم.
امام سجاد(ع) فرمود: «گناهانى كه دعا را بازمى گرداند و مانع استجابت مى شوند، عبارتند از: بددلى و سوءظن به مؤمنان و كارهاى آنان؛ طينت و درونى ناپاك داشتن؛ نفاق و دورويى با برادران و خواهران ايمانى؛ عدم اطمينان به اجابت دعا؛ تأخير نمازهاى واجب (و نخواندن آن در اول وقت فضيلت) آن كه وقت آن بگذرد؛ بدزبانى و فحاشى و اهانت كردن؛ نزديك نشدن به خدا به وسيله صدقه و كارهاى نيك»، (17)
نيز فرمود: «از جمله گناهانى كه مانع استجابت دعا مى گردد، نافرمانى و رنجاندن خاطر پدر و مادر است»،(18)
در برخى از روايات، بداخلاقى سبب باز گرداندن دعا معرفى شده است،
علل عدم اجابت دعاها از ديدگاه اميرالمؤمنين(ع)
مردى به حضرت عرض كرد: خداوند مى فرمايد: «ادعونى استجب لكم» پس چرا ما دعا مى كنيم، ولى اجابت نمى شود، حضرت فرمود: چون دلهاى شما در هشت مورد خيانت و بى وفايى كرد:
1 - خدا را شناختيد، ولى حقش را آن گونه كه بر شما واجب بود، ادا نكرديد، از اين رو آن معرفت به كار شما نيامد،
2 - به پيامبر خدا ايمان آورديد، ولى در عمل با سنت و روش او مخالفت كرديد، پس ثمره ايمان شما چه شد؟
3 - كتاب خدا (قرآن) را خوانديد، ولى در عمل با آن مخالفت كرديد.
4 - گفتيد ما از آتش دوزخ مى ترسيم، ولى در همه حالات به واسطه گناهان خود به سوى جهنم مى رويد.
5 - گفتيد ما به بهشت تمايل و رغبت داريم، ولى كارهايى انجام مى دهيد كه شما را از بهشت دور مى سازد.
6 - نعمتهاى خدا را استفاده مى كنيد، ولى شكر و سپاس گزارى نمى كند.
7 - خداوند فرمود: شيطان دشمن شما است، شما نيز او را دشمن گيريد،(19) شما به زبان او را لعن مى كنيد، ولى در عمل با او دوستى مى نماييد و از او اطاعت مى كنيد.
8 - عيبهاى مردم را برابر ديدگانتان قرار داديد و عيبهاى خود را پشت سرانداختيد، در نتيجه كسى را ملامت مى كنيد كه خود به ملامت سزاوارتر از او هستيد.
با اين وضع چه دعايى از شما مستجاب گردد، در صورتى كه شما راهها و درهاى دعا را به روى خود بسته ايد؟!
«پس تقوا پيشه كنيد؛ كارهايتان را اصلاح كنيد؛ امر به معروف و نهى از منكر كنيد تا خدا دعايتان را مستجاب كند،(20)
راه دعا از ديدگاه امام صادق(ع)
شخصى خدمت امام صادق(ع) عرض كرد: دو آيه در قرآن است كه تأويل و معناى آن را نمى دانم، يكى «ادعونى استجب لكم» است، كه ما هر چه دعا مى كنيم، اجابت نمى شود، حضرت فرمود: «من سر عدم اجابت دعايتان را به شما مى گويم، اگر تو خدا را در آن چه دستور فرموده اطاعت كنى و آنگاه او را بخوانى، دعايت را اجابت مى كند، ولى تو با (دستورهاى) او مخالفت كرده، نافرمانىاش مى كنى، او نيز اجابت نمى كند، با اين حال، اگر خدا را از راهش بخوانى - اگر چه گناهكار باشى - خدا دعايت را مستجاب مى كند».
آن شخص پرسيد: راه دعا چيست؟ فرمود: «نماز (21) كه خواندى، ابتدا تمجيد كرده، او را به بزرگى مى ستايى و به هر نحو كه مى توانى، حمد و ستايش مى كنى، سپس بر پيامبر(ص) و آلش درود مى فرستى و به تبليغ رسالتش گواهى مى دهى، و بر ائمه هدى سلام مى دهى، آن گاه نعمتهاى خدا را بر خود مى شمارى و او را به خاطر آنها ستايش و شكر مى كنى، بعد به گناهان خود يكايك اعتراف مى كنى و هر كدام را كه به ياددارى، اقرار مى نمايى، هر كدام را به خاطر ندارى، به طور سربسته به زبان مى آورى و از همه گناهان به درگاه خدا توبه مى كنى و تصميم مى گيرى كه ديگر گناه نكنى و از روى پشيمانى و صدق نيت و خلوص، و در بيم و اميد از آنها استغفار و طلب آمرزش مى كنى، سپس مىگويى: اللهم انى أعتذر اليك من ذنوبى و استغفرك و أتوب اليك فأعنى على طاعتك و وفّقنى لما اوجبت علىّ من كل ما يرضيك فانى لم أر أحداً بلغ شيئاً من طاعتك الا بنعمتك عليه قبل طاعتك، فأنعم علىّ بنعمة أنال به رضوانك و الجنةَ، بعد از رعايت اين مراتب، حاجت خود را بخواه، كه اميدوارم خدا نااميدت نكند و حاجتت را برآورد.(22)
چند تذكر:
1 - گاهى با وجود تمام شرايط دعا، دعا مستجاب نمى شود، چون به مصلحت ما نيست، يعنى چيزى را طلب مى كنيم كه به سود ما نيست، اگر چه مى پنداريم به نفع ما است.(23)
2 - گاهى دعا مستجاب مى شود، ولى از روى مصالحى تحقق عملى آن به تأخير مى افتد، حتى ممكن است تا بيست سال طول بكشد تا محقق گردد.
3 - در روايت است خداوند وقتى بنده اى را دوست داشته باشد، اجابت دعاى او را به تأخير مى اندازد تا بنده اش با او راز گويد،
از اين رو مؤمنان ثابت قدم هيچ گاه از تكرار دعا مأيوس نمى شوند، بلكه مى گويند:
دسـت از طلب نـدارم تا كـام من برآيد يا جان رسد به جانان يا جان ز تن درآيد،
اما مصلحت نداشتن، همان گونه که مطرح شد، یکی از اسباب عدم اجابت یا تأخیر است، این که خداوند چرا مصلحت را در همان کاری که ما خواستیم قرار نداده، می‌تواند به دلایل متعدد باشد:
اولاً ما از تمام اسرار و حقایق عالم خبر نداریم، چه بسا چیزی را می‌خواهیم که حقیقتاً به تمام اسرار و حقایق و یا نتایج آن آگاه بودیم، هیچ گاه از خداوند درخواست نمی‌کردیم.
گاهی اتفاق می‌افتد که از خداوند چیزی می‌خواهیم و به ما داده نمی‌شود و در آینده متوجه می‌شویم که اصلاً آن درخواست برای ما ضرر داشته است، مثلاً ازدواج با کسی را در دعاها خواستیم و بعد متوجه شدیم که او درستکار یا حداقل مورد مناسبی برای ما نبوده و خداوند بهتر از آن را نصیب ما کرده است.
ثانیاً گاهی اوقات انسان چیزی می‌خواهد که اصلاً امکان وجود ندارد، مثلاً فرض کنید در روستایی زندگی می‌کند و از خداوند باران طلب می‌کند و شخص دیگر در همان مکان به خاطر کاری که دارد، سود و منفعت او در آفتابی بودن هوا است. آیا امکان دارد که در یک روستا هوا هم آفتابی و هم بارانی با هم و هم زمان باشد؟
ثالثاً اجابت در مورد برخی از دعا با سنت و قانون الهی در نظام هستی و زندگی انسان ها در تضاد است، مثلاً کسی در خانه خود بنشیند و بدون آنکه کاری انجام دهد، از خداوند درخواست نماید که از آسمان برای او پول و سرمایه بریزد و بگوییم خداوند چرا مصلحت را در همین کار قرار نمی‌دهد؟
کاملاً روشن است که قانون و سنت الهی بر آن است که انسان سعی و تلاش در زندگی نماید تا به آنچه احتیاج دارد برسد، نه این که انسان های تن پرور و طماع پرورش دهد.
نمی‌توانیم در خانة خود بنشینیم و دعا کنیم که خداوند همة کافران و ظالمان را نابود نماید، در حالی که این درخواست با سنت الهی مغایرت دارد که فرمود: «خداوند سرنوشت هیچ ملتی را تغییر نمی‌دهد، تا این که خودشان تغییری ایجاد کنند».(25)
هم چنین گاهی با اختیار انسان برای کسب راه درستی از نادرستی منافات دارد، اگر بگوییم خداوند همان چیزی که خود می‌خواهد یا به مصلحت انسان است، قرار دهد.
در هر حال آنچه در فرض سؤال آمده با اشکالات بسیاری رو به رو است که تنها برخی از موارد آنها را بیان کردیم.
پي نوشت ها:
1. نهج البلاغه، نامه 31،
2. اصول كافي، ج 4، ص 245،
3. همان، ص 247،
4. تحف العقول، ص 202،
5. مصباح يزدي، بر درگاه دوست، ص 56،
6. كهف (18) آيه 28،
7. يونس (10) آيه 12،
8. اصول كافى، ج 4، ص 219،
9. بحارالانوار، ج 93، ص 381،
10. بحارالانوار ج 93، ص 305،
11. عدة الداعى، ص 97،
12. عدة الداعى، ص 97،
13. مكارم الاخلاق، ص 315،
14. پيامبر(ص) فرمود: «براى خدا منادى هست كه هنگام سحر ندا مى كند: آيا دعا كننده اى هست تا اجابت نمايم؟ آيا استغفار كننده اى هست تا مورد بخشش قرار دهم؟ آيا درخواست كننده اى هست تا به او عطا نمايم؟»
15. رساله «لقاءالله»، ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، ص 119،
16. همان، ص 87،
17. غررالحكم، ترجمه محمد على انصارى، ج 1، ص 32،
18. معانى الاخبار، ص 271، به نقل از كيفرگناه و عواقب آن، سيد هاشم رسولى محلاتى،
19. همان، ص 270،
20. مؤمن (40) آيه 60،
21. بحارالانوار، ج 93، ص 376 و 377،
22. غسل و نماز توبه به كيفيتى كه ذكر شد،
23. فلاح السائل، ص 38 و 39،
24. قرآن كريم در اين مورد مىگويد: «چه بسا چيزى را خوش نداريد، حال آن كه خير و منفعت شما در آن است و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آن كه شر و ضرر شما در آن است، خدا مى داند، ولى شما نمى دانيد»، سوره بقره، آيه 216.
25. رعد (13) آیه 11.
