پرسش:
با سلام لطفا بفرمایید جهان شمول بودن قانون علیت چگونه اثبات می شود؟ و یا اینکه از بدیهیات است؟
پاسخ:
با سلام و سپاس از شما
در ابتدا لازم است اشاره شود این قاعده در فلسفه مورد بحث قرار گرفته است و در آن جا گفته شده است که هر معلولی محتاج به علت است و مفاد آن این است که هر گاه معلولی در خارج تحقق یابد نیازمند به علت خواهد بود و هیچ موجودی نیست که وصف معلولیت را داشته باشد و بدون علت بوجود آمده باشد. پس وجود معلول، خود کاشف از این است که علتی آن را به وجود آورده است. این قضیه از قضایای تحلیل است و مفهوم محمول آن از مفهوم موضوعش بدست می‌آید، زیرا مفهوم معلول عبارت است از موجودی که وجود آن متوقف بر موجود دیگر و نیازمند به آن باشد، پس مفهوم موضوع (معلول) مشتمل بر معنای احتیاج و توقف و نیاز به علت است که محمول قضیة مربوط را تشکیل می‌دهد. از این روی از بدیهات اولیّه و بی‌نیاز از هر گونه دلیل و برهانی است و صِرف تصور موضوع و محمول برای تصدیق به آن کفایت می‌کند.(1)
نکته دیگر این که جهان شمول بودن قانون علیت و این که در جهان هیچ پدیدة بدون علت بوجود نیامده و نخواهد آمد ممکن است با بیان‌های مختلف قابل طرح باشد از جمله این که همان طور که اصل وجود موجودات در جهان بدیهی و بی‌نیاز از برهان نیست وجود رابطة علیت در میان آنها هم بدیهی نخواهد بود و ارزش اعتقاد به آن در حد اعتقاد به اصل کلی در شکل قضیة حقیقیه است و نه در حد اعتقاد به وجود رابطة علیت در مطلق موجودات که بعضی از مصادیق آن با علم حضوری درک می‌شود، بلکه ارزش منطقی آن در مرتبة نظریات یقینی است که از سویی مبتنی بر اصل بدیهی علیت و از سوی دیگر مبتنی بر مقدمات تجربی هستند، یعنی بعد از این که وجود حقیقی برای موجودات جهان ثابت شد آنگاه با کمک تجاربی که ثابت می‌کنند که بعضی از پدیده‌های جهان بدون بعضی دیگر تحقق نمی‌یابند چنین نتیجه گرفته می‌شود که رابطة علیت به معنای عام آن یعنی مطلق وابستگی (نه وابستگی مطلق) در میان موجودات مادی هم برقرار است و موجودات جهان علاوه بر این که در اصل هستی نیاز به علیت هستی بخش دارند تغییرات و دیگرگونی‌های آن نیز در گرو تحقق شرایطی است که به وسیلة موجودات مادی دیگر فراهم می‌شود شرایطی که در واقع ماده را مستعد دریافت کمال وجودی جدیدی می‌سازد.(2)
از رهگذر این بیان به خوبی می‌توان بدست آورد که اگر فرد فرد پدیده‌های موجود در جهان از طریق تجربه استقرائی بررسی شوند، معلوم خواهد شد که هیچ پدیده در جهان وجود ندارد که بدون علت و مستثنا از قانون علیت باشد، بنابر این کلیت اصل علیت در جهان به آسانی نیازمندی هر موجود را به علت اثبات خواهد کرد، و چون برای این اصل تا کنون استثنای یافته نشده‌اند بگونه، است که گویا این مسئله بدیهی است. و گر نه این مسئله برهان‌پذیر است و از طریق تجربه‌های متمادی جهان شمول بودن قانون علیت به صورت یک اصل قطعی و مسلّم درآمده است.
1ـ ر،ک: مصباح، آموزش فلسفه، ج 2، ص 28، نشر سازمان تبلیغات اسلامی 1366ش.
2ـ همان، ص 48.
