پرسش:

علت کم‌رنگ شدن انجام واجبات در بین مسلمانان را در چه می‌بینید؟

پاسخ:

با سلام و تشکر از مکاتبه شما دوست عزیز

دین گرایی و تعبّد و تقیّد به انجام واجبات و ترک معاصی و محرّمات، ریشه در سرشت و فطرت انسان دارد.
فاصله گرفتن از عقیده و عملی که مقتضای فطرت است و با سرشت و طبیعتشان هماهنگ باشد، بدون زمینه‌سازی میسر نیست.
زمینه ترک واجبات
عواملی که باعث انحراف از فطرت و ترک واجبات می‌گردد، زمینه‌های گوناگونی دارد که به برخی اشاره می‌شود:
1ـ زمینه‌های فرهنگی و تربیتی؛
2ـ زمینه‌های خانوادگی؛
3ـ زمینه‌های اجتماعی؛
4ـ علل روانی؛
5ـ زمنیه‌های اقتصادی؛
6ـ عوامل سیاسی و... که به اختصار به آن پرداخته می‌شود:
اوّل ـ‌عوامل فرهنگی و تربیتی

1ـ جهل: عدم شناخت و معرفت صحیح از دین و حق تعالی، هدف آفرینش و نوامیس خلقت، و جهل به تکلیف و آثار گناه و نافرمانی خدا زمینه‌ساز انحراف و ترک واجبات می‌گردد.
امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «لا یَجْتَرِئُ عَلَى اللّه إلاّ جاهلٌ شَقِيٌّ(1)؛ گستاخی و جرأت بر نافرمانی خدا را جز جاهل و شقی روا نمی‌دارد».
در کلام دیگری فرمود: «لا يُرَى الجاهِلُ إلاّ مُفرطِاً أوْ مُفَرِّطاً(1)؛ جاهل و نادان راه افراط و زیاده روی را می‌پیماید، یا راه تفریط (کاستی و تنبلی) را» که هر دو حالت خروج از حد اعتدال و باعث ترک تکلیف است. بعضی از افراد ناآگاهانه فکر می‌کنند دل که پاک باشد، کافی است و تقید و پایبندی به واجبات و احکام شریعت لازم نیست!
2ـ آمیختگی حق و باطل و التقاط و تحریف
یکی از عوامل فرهنگی زمینه‌سازی کژی‌ها و ترک واجبات آمیخته ساختن حق و باطل و التقاط و تحریف قانون الهی است.
علی (ع) می‌فرماید: «اگر باطل کاملاً از حق جدا می‌شد، بر جویندگان حقیقت، پوشیده و مستور نمی‌ماند و اگر حق از باطل خالص و جدا می‌شد، زبان دشمنان قطع می‌گردید، ولی قسمتی از حق و قسمتی از باطل را می‌گیرند و به هم می‌آمیزند، اینجاست که شیطان بر دوستان خود چیره می‌شود(1)».
3ـ گفته‌ها و نوشته‌های گمراه کننده (شبه‌آفرینی دشمنان اسلام)
امروزه صداها و تصویرهای گمراه کننده و فساد انگیزی (به صورت نوارهای کاست، ویدئو، CD ، رادیو، تلویزیون و پیش از ده هزار سایت انترنیتی(2)) هم‌چنین کتب و مجلات و روزنامه‌ها و سایر نوشته‌هایی که رسالت‌شان شبهه‌آفرینی و تردید افکنی و زیر سئوال بردن احکام و عقاید دینی است، زمینه را برای سستی و ضعف بنیه فرهنگی و تربیتی فراهم می‌سازد، در نیتجه باعث پیدایش انحرافات و ترک واجبات می‌گردند.
4ـ تقلید کورکورانه (تقلید جاهل از جاهل یا عالم از جاهل).
تقلید کورکورانه، زمینه ساز عدم استقلال فکری و باعث وابستگی ذلت‌بار به دیگران می‌شود، به دنبال آن بدپرستی و هرزه‌گرایی و زندگی پوچ و طفیلی پیش می‌آید و بالاخره شاهد ترک بسیاری از واجبات و انجام مفاسد و جنایات می‌گردیم(1).
5ـ ترک امر به معروف و نهی از منکر و کتمان هرگونه ارزش‌های اخلاقی از جمله عوامل فرهنگی هستند که زمینه‌ساز پیدایش گناه و ترک واجبات می‌باشد، امام باقر(ع) می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر واجب بزرگی است که به واسطه آن واجبات دیگر اقامه می‌شود»(2).
6ـ ورود تفکّرات انحرافی در جامعه اسلامی: بعضی از مبانی نظری حاکم بر فرهنگ غرب مانند تفکر لیبرالیسم، پلورالیسم و نسبیت گرایی، تسامح و تساهل در انجام واجبات و آداب دینی را در پی داشته است.

دوم ـ‌زمینه‌های خانوادگی
گوهر پاک بباید شود قابل فیض
ورنه هر سنگ و گِلی لؤلؤ و مرجان نشود
آیین اسلام که یک آیین جامع و سازنده است، برای این که زمینه‌های خانوادگی بر اساس درست پی‌ریزی شود، در نتیجه ثمرات آن سالم باشد، دستورهایی داده است که اگر به طور دقیق رعایت شود، قطعاً نتایج درخشانی خواهد داشت. این دستورها عبارتند از:
1ـ توجه به قانون وراثت؛
2ـ دقت در ازدواج و انتخاب همسر؛
3ـ توجه به اصول و روش‌های تربیتی فرزندان و عادت دادن آنها به تکالیف از پیش از بلوغ؛
4ـ حساسیت در غذای حلال و حرام.
بی‌توجهی به هر یک از این اصول و دستورها زمینه را برای سیاهی قلب و تیرگی درون و گرایش به ترک واجبات و انجام گناه فراهم می‌سازد.

سوم ـ‌ مسایل و زمینه‌های اجتماعی
در راستای زمینه‌های اجتماعی گناه وترک واجبات می‌توان امور زیر را مورد بررسی قرار داد:
1ـ محیط فاسد و جوزدگی؛
2ـ رهبران گمراه؛
3ـ همنشینان و دوستان منحرف؛
4ـ محرومیت‌ها و وازدگی‌های اجتماعی.
همان گونه که غدّه فاسد و چرکین، آسایش را از تمام اعضای بدن می‌گیرد، و مکان ریختن زباله‌ها باعث پیدایش و رشد میکرب می‌شود، محیط اجتماعی آلوده (اعم از مدرسه، اداره، شهر، روستا و...) زمینه را برای انحراف و ترک واجبات فراهم می‌سازد.
شکی نیست که تفکر و عملکرد زمامداران در مردم مؤثر است. امام علی(ع) می‌فرماید: «الناس بِأُمرائهم اشبهُ منهم بآبائهم(1)؛ مردم به زمامداران‌شان شبیه‌ترند تا به پدرانشان».

چهارم ـ‌ زمینه‌های روانی
یکی از زمینه‌های گناه، زمینه‌های روانی است. انسان بر اثر فشارها و رنج‌ها یا بر اثر اعتقادات ناصحیح، دارای عقده و یا حالت و روحیه‌ی بدی می‌شود، که زمینه‌ساز ترک واجبات و انجام گناهان مختلف خواهد گردید.
سخت‌گیری نابجا، فشارهای ناصحیح، تن دادن به ذلّت و خواری و... انسان را عقده‌ای بار می‌آورد. عقده‌های درونی زمنیه مساعد برای پذیرش گناهان و ترک واجبات را فراهم می‌سازد.

پنجم ـ‌ زمینه‌های اقتصادی
امور اقتصادی به دو شکل زمینه‌ساز گناه و ترک واجبات می‌گردد:
1ـ انباشت ثروت و سرمایه؛
2ـ فقر و تهیدستی.
توضیح: قرآن کریم می‌فرماید: مسلماً انسان راه طغیان و نافرمانی خدا را در پیش می‌گیرد، آن هنگام که خود را بی‌نیاز می‌بیند»(1).
ثروت وسرمایه به تنهایی علت برای ترک واجبات و فعل حرام نیست، بلکه فرهنگ و ذهنیت صاحب ثروت و طرز تلقی وی است که زمینه را برای اطاعت یا عصیان فراهم می‌سازد.

1ـ نهج البلاغه، نامه 53.
1ـ نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت 67.
1ـ نهج البلاغه، خطبه 5.
2ـ میراحمدرضا حاجتی، عصر امام خمینی، ص 379.
1ـ جهت آگاهی بیشتر به تفسیر یا ترجمه آیات 170 بقره و 170 اعراف و 62 و 87 هود مراجعه شود.
2ـ الکافی، ج 5، ص 56.
1ـ بحار، چ قدم، ج 17، ص 129، به نقل از گناه‌شناسی، قرائتی، ص 156.
1ـ علق (96) آیه 6 و 7.