پرسش:

نوشتن يا تحرير قرآن توسط كي صورت گرفته ؟

پاسخ:

پرسشگر محترم با سلام و تشکر از ارتباطتان
محققان درباره اولين نويسنده وحي در مكّه نام عبدالله بن سعد و راجع به نخستين نويسنده وحي در مدينه نام ابيّ بن كعب را به ميان مي آورند و نوشته اند: نخستين كسي كه از قريش در مكّه براي رسول خدا (ص) نوشت، عبدالله بن ابي سرح بوده كه مرتد شد و در ايّام فتح مكّه به اسلام بازگشت . اولين كسي كه در مدينه نگارش وحي را به عهده گرفت، ابي ابن كعب بود كه پيش از زيدبن ثابت مطرح بود، ولي بر اساس روايات آن كه بيش از همه به نگارش وحي موفق بود، در مرحله اوّل علي بن ابي طالب(ع) و سپس زيد بن ثابت مي باشد، چون اين دو بيش از ديگران ملازم پيغمبر(ص) بودند.
دكتر عبدالصبور شاهين مي نويسد: علي بن ابي طالب(ع) پسر عم رسول خدا(ص) كه در نوجواني اسلام آورد، در اكثر وقايع و غزوات ملازم و رفيق پيامبر و كاتب وحي بود.
علي بن ابي طالب و زيد بن ثابت و ابيّ ابن كعب به خاطر ملازمت مداوم با رسول خدا داراي مقامي برجسته در امر نگارش وحي و احاطه بر آيات قرآن بودند.
نويسندگان وحي قرآن را به خط نسخ يا كوفي مي نوشتند و معمولاً از خط نسخ در زمان پيامبر براي نگارش قرآن استفاده مي كردند و آن را استخوان كتف و پوست و چوب مي نوشتند و نوشته ها را در جايي جمع مي كردند.
جمع قرآن به معناي نگارش آن به صورت يك كتاب بعد از رسول خدا صورت گرفت، گرچه عده اي از مورخان گفته اند كه در زمان رسول خدا قرآن جمع آوري شد. البته نظم و ترتيب آيات و سوره ها با راهنمايي پيامبر صورت گرفته است.
سيد مرتضي(ره) كه يكي از دانشمندان بزرگ شيعي است، معتقد بود قرآن همزمان با حيات رسول خدا(ص) به ترتيب كه اكنون در اختيار ما است، جمع آوري و مرتب گرديد. به اين دليل كه قرآن را در زمان حضرت تدريس مي كردند و به مردم تعليم مي دادند و عده اي از اصحاب آن را حفظ كردند.(1)
مرحوم خويي مي نويسد: با مطالعه احوال پيامبر  و ياران او به اين نتيجه مي رسيم كه قرآن در عصر آن حضرت جمع آوري و منظم گرديد . آنچه گفته شده كه قرآن در زمان عثمان جمع آوري شده، درست نيست، زيرا در زمان او از ميان بردن اختلاف قرآن بود. عثمان دستور داد مصاحف دگرگون و پريشان را از بين ببرند و مردم از مصحفي استفاده نمايند كه داراي قرائت واحد و يكنواختي گرديده اند.(2)
حارث محاسبي مي گويد: مشهور است اقدام عثمان به جمع آوري و تنظيم قرآن مي باشد، ولي حقيقت جز اين است، چون عثمان پس از تبادل رأي با مسلمانان و با قرآن شناسان آن زمان سعي نمود مردم را بر كيفيتي خاص در قرائت قرآن متّحد سازد، چون اختلافات قرآن رو به فزوني نهاده بود و بيم آن مي رفت كه نزاع و درگيري بين مسلمانان واقع شود.
براي نظريه دوم كه قرآن بعد از وفات رسول خدا جمع آوري شد، شواهدي در دست است. مي دانيم اميرالمؤمنين (ع) پس از وفات رسول خدا اهتمام و فرصت خود را مصروف جمع و تدوين قرآن نمود. اين قضيه كه شيعه و سنّي آن را نقل كرده اند، دليل روشني است كه قرآن در زمان رسول خدا جمع آوري نشده بود و اقدام علي(ع) لزومي نداشت . در حقيقت حضرت كار تازه اي را آغاز كرده بود كه خود را ملزم به آن مي ديد و مي خواست با اين كار به سفارش و وصيت پيامبر  در مورد قرآن عمل نمايد. مگر اين كه جمع آوري قرآن را توسط حضرت به معناي ديگري حمل كنيم مثلاً بگوييم حضرت مي خواست قرآن را طبق نزول قرآن جمع آوري كند.
خطابي مي نويسد: چون رسول خدا همواره در انتظار نزول وحي به سر مي برد و اين احتمال وجود داشت كه آياتي نازل شود، با وجود چنين اوضاع و احوالي كه وحي استمرار داشت، چگونه ممكن بود در زمان حضرت به جمع و ترتيب قرآن اقدام گردد. از اين رو پس از رحلت رسول خدا هر يك از صحابه به نوبه خود به اين كار اقدام نمودند.
سپس وي مي گويد: تمام قرآن در زمان پيغمبر اكرم نگارش يافت، ولي يك جا جمع آوري نشد و سوره هاي آن مرتب نگرديد.
محدث نوري كه از محدّثان شيعي است مي نويسد: از مجموع اخبار و احاديث مربوط به جمع قرآن بر مي آيد كه قرآن با ترتيب موجود در زمان پيامبر نبود و حتّي كسي آن را با چنين ترتيب حفظ و از بر نكرده بود، بلكه قرآن كه به تدريج نازل مي گرديد، در دو جا نگه داري مي شد: يكي نزد رسول خدا كه پراكنده و نامنظم بود و نويسندگان وحي كه از ميان آن ها سه نفر انتخاب شدند وحي را روي حرير و كاغذ و استخوان شانه شتر و گوسفند مي نوشتند. بعد از رحلت پيامبر اين نوشته ها در اختيار اميرالمؤمنين (ع) قرار گرفت.
جاي ديگر كه قرآن محافظت مي شد، خزينه ذهن و حافظه مردم و نوشته هاي صحابه و ياران حضرت بود كه هر كس در خور نياز و استعداد خويش آيات و يا سوره هايي از قرآن را حفظ مي نمود يا آن را مي نوشت.
از اين اخبار نمي توان نتيجه گرفت كه تمام قرآن به صورت نوشته اي نزد كسي موجود بود تا چه برسد به آن كه قائل شويم قرآن با ترتيب موجود در زمان پيامبر مرتب و مدوّن گرديد.(3)
بنابراين آيات قرآن توسط عده بسياري نوشته شد و سپس اين نوشته ها جمع آوري و به صورت يك قرآن در آمد و از آن قرآن نسخه هاي نوشته شده و به جاهاي مختلف فرستاده شد.

1. دكتر سيد محمد باقر حجتي، تاريخ قرآن كريم، ص 218 به بعد، با تلخيص.
2. همان، ص 224، به نقل از البيان، ص 376.
3. همان، ص 230 ، با تلخيص.