پرسش:

شب اول قبر چگونه است؟

پاسخ:

با سلام و ادب

 در واقع "قبر" همان "برزخ" است.و برزخ عالم بين دنيا و آخرت است كه انسان از هنگام مرگ تا نفخ صور در آن قرار دارد. پا بر جاست و در روايات ما از آن به باغي از باغ‏هاي بهشت يا چاهي از چاههاي جهنم تعبير مي‏كنند.

 قرآن كريم پس از نقل تمنّاي باطل افراد بدكرداري كه از دنيا رفته‏اند و درخواست بازگشت به دنيا را دارند تا شايد رفتاري شايسته پيشه كنند، ولي برآورده نمي‏شود؛ مي‏فرمايد:"و مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلي‏ يَوْمِ يُبْعَثُون ؛ و پشت سر آنان برزخي است تا روزي كه برانگيخته شوند" (مومنون (23)، آيه 100.)

 همچنين حال برزخ و برزخيان پس از مرگ را چنين بيان مي‏فرمايد:"وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلاَّ لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ ؛ و ما [مجازات‏] را جز تا زمان محدودي تأخير نمي‏اندازيم، آن روز كه فرا رسد، هيچ كس جز به اجازه او سخن نمي‏گويد؛ گروهي بدبختند و گروهي خوشبخت. اما آنها كه بدبخت شدند، در آتش‏اند؛ و براي آنان در آنجا "زفير" و "شهيق" (ناله‏هاي طولاني دم و بازدم) است. جاودانه در آن خواهند ماند؛ تا آسمان‏ها و زمين بر پا است؛ مگر آنچه پروردگارت بخواهد. پروردگارت هر چه را بخواهد انجام مي‏دهد. اما آنهايي كه سعادتمند شدند، جاودانه در بهشت خواهند ماند، تا آسمان‏ها و زمين برپا است؛ مگر آنچه پروردگارت بخواهد. بخششي است قطع نشدني" (هود (11)، آيات: 104 - 108.)

 عبارت "ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ" روشن مي‏سازد كه منظور از "جنت" و "جهنم"، بهشت و دوزخ پيش از قيامت است؛ زيرا هر گاه قيامت برپا شود، بساط زمين و آسمان نيز برچيده مي‏شود. به همين دليل امام علي(ع) به اين آيات در قبال كسي كه ثواب و عقاب برزخي پيش از قيامت را انكار مي‏كرد، استناد كرده است: "اما رد بر كسي كه ثواب و عقاب در دنيا پيش از برپايي قيامت را انكار مي‏كند، سخن خداوند متعال است". آن‏گاه آيات بالا را قرائت مي‏كنند و در ادامه مي‏فرمايد: "منظور از "إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ" آسمان‏ها و زمين پيش از برپايي قيامت است؛ زيرا با قيامت، آسمان‏ها و زمين تبديل مي‏شوند".

 همانند آيه مذكور، اين سخن خداوند است: (وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلي‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ" و برزخ عبارت است از امري بين دو امر (دنيا و آخرت) كه عبارت از ثواب و عقاب بين دنيا و آخرت است و مثل آن آيه "النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَه ؛ آتش است كه هر صبح و شام بر آن (خاندان فرعون) عرضه مي‏شوند" (مؤمن (23)، آيه 46

 قيامت خانه جاودانگي است و صبحگاهان و شامگاهان در آن راه ندارد؛ بلكه آن دو در دنيا هستند. همچنين خداوند متعال درباره بهشتيان مي‏فرمايد: "وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيّا ؛ و هر صبح و شام روزي آنان در بهشت مقرر است" (مريم (19)، آيه 62

صبح و شب از صفات شبانه روز است كه در بهشت زندگاني پيش از روز قيامت واقع مي‏شود. خداوند متعال درباره اين گروه مي‏فرمايد: "لا يَرَوْنَ فِيها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِيراً ؛ نه آفتاب را در آنجا مي‏بينند و نه سرما را" (انسان (76)، آيه 13

 اين همانند آن سخن خداوند است [كه درباره شهيدان نازل شده است‏]: (وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ؛ و مپندار كساني كه در راه خدا كشته شده‏اند، مردگانند؛ بلكه آنان زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزي داده مي‏شوند" (آل عمران (3)، آيه 169 - بحارالأنوار، ج 6، ص 245).

 امام سجاد(ع) در تفسير اين آيه مي‏فرمايد: "هو القبر و إن لهم فيه مَعِيشَةً ضَنْكاً و الله إن القبر لروضة من رياض الجنة أو حفرة من حفر النار"؛ "منظور از برزخ همان قبر است و براي مردگان در آن زندگي سختي است و به خدا قسم قبر يا باغي از باغ‏هاي بهشت است يا چاهي از چاههاي آتش". دليل آن سخن عالم (امام موسي كاظم(ع)) است كه فرمودند: "به خدا قسم من بر شما تنها از برزخ مي‏ترسم" (بحارالأنوار، ج 6، ص 218)

 آري باطن و حقيقت برزخيِ قبر هر كسي يا باغي از باغ‏هاي بهشت است يا چاهي از چاه‏هاي جهنم. وحشت قبر به هنگام ورود بدان و شب اول قبر و فشار آن، سؤال منكر و نكير از عقبه‏هاي بس خطرناك قبر است كه كسي را از آنها گريزي نيست؛ مگر اينكه ايمان و عمل صالح را پيش از خود فرستاده باشد. روايت شده است: قبري را مي‏كندند، پيامبر اكرم(ص) با شتاب به سوي آن رفتند و به شدت گريستند؛ به حدي كه خاك از اشك ايشان تر شد و به ياران خود فرمودند: "إِخْوَانِي لِمِثْلِ هَذَا فَأَعِدُّوا"؛ "برادران من! براي همانند آن مهيا شويد" (مستدرك الوسائل، ج 2، ص 465.)

 توصيه‏هاي بسياري كه در روايات شده است كه ميت را بلافاصله و با سرعت به درون قبر نگذاريد و قبل از دفن مدتي او را در كنار قبرش نگاه داريد و در هنگام دفن بر او تلقين بخوانيد و در شب دفن او، نماز شب اول قبر بخوانيد، همگي براي كم شدن وحشت و اضطراب او و فشار قبر است.

 فشار قبر قابل وصف نبوده و حقيقت آن براي ما روشن نيست. اجمالاً مي‏توان گفت: انساني كه از دنيا رفته است، به دليل انس به دنيا و ناآشنايي به عالم برزخ ونظام جديد، فشار قرار مي‏گيرد.

 سؤال منكر و نكير نيز پرسش از حقيقت و باطن اعتقادات و اعمال ما است. امام صادق(ع) مي‏فرمايند: "يَجِي‏ءُ الْمَلَكَانِ مُنْكَرٌ وَ نَكِيرٌ إِلَي الْمَيِّتِ حِينَ يُدْفَنُ أَصْوَاتُهُمَا كَالرَّعْدِ الْقَاصِفِ وَ أَبْصَارُهُمَا كَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ يَخُطَّانِ الْأَرْضَ بِأَنْيَابِهِمَا وَ يَطَئَانِ فِي شُعُورِهِمَا. فَيَسْأَلَانِ الْمَيِّتَ مَنْ رَبُّكَ وَ مَا دِينُكَ قَالَ فَإِذَا كَانَ مُؤْمِناً قَالَ اللَّهُ رَبِّي وَ دِينِيَ الْإِسْلَامُ فَيَقُولَانِ لَهُ مَا تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ الَّذِي خَرَجَ بَيْنَ ظَهْرَانَيْكُمْ فَيَقُولُ أَ عَنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ ص تَسْأَلَانِي فَيَقُولَانِ لَهُ تَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ فَيَقُولُ أَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ فَيَقُولَانِ لَهُ نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِيهَا وَ يُفْسَحُ لَهُ فِي قَبْرِهِ تِسْعَةَ أَذْرُعٍ وَ يُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَي الْجَنَّةِ وَ يَرَي مَقْعَدَهُ فِيهَا وَ إِذَا كَانَ الرَّجُلُ كَافِراً دَخَلَا عَلَيْهِ وَ أُقِيمَ الشَّيْطَانُ بَيْنَ يَدَيْهِ عَيْنَاهُ مِنْ نُحَاسٍ فَيَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّكَ وَ مَا دِينُكَ وَ مَا تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلِ الَّذِي قَدْ خَرَجَ مِنْ بَيْنَ ظَهْرَانَيْكُمْ فَيَقُولُ لَا أَدْرِي فَيُخَلِّيَانِ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الشَّيْطَانِ فَيُسَلِّطُ عَلَيْهِ فِي قَبْرِهِ تِسْعَةً وَ تِسْعِينَ تِنِّيناً لَو ْ أَنَّ تِنِّيناً وَاحِداً مِنْهَا نَفَخَ فِي الْأَرْضِ مَا أَنْبَتَتْ شَجَراً أَبَداً وَ يُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَي النَّارِ وَ يَرَي مَقْعَدَهُ فِيهَا"؛ "دو فرشته منكر و نكير نزد ميت در هنگامي كه دفن مي‏شود، مي‏آيند؛ در حالي كه صداي آنها همانند رعد بلند آهنگ و چشمانشان همانند برقي سهمناك و خيره‏كننده است، در اين حال زمين را با دندان‏هاي خود زير و رو مي‏كنند و موهاي خود را مي‏كشند؛ پس از ميت مي‏پرسند: پروردگار تو كيست؟ دين تو چيست؟

 اگر او مؤمن باشد، مي‏گويد: الله پرودگار من است و اسلام دين من. آنان به او مي‏گويند: درباره مردي كه از براي پشتيباني شما بيرون آمده چه مي‏گويي؟ مي‏گويد: آيا از محمد(ص) پيامبر خدا مي‏پرسيد؟ مي‏گويند: شهادت بده كه او پيامبر خدا است. او مي‏گويد: شهادت مي‏دهد كه او پيامبر خدا است.

 [بدين ترتيب او از آزمون سربلند بيرون آمد و آن‏گاه‏] به او مي‏گويند: بخواب! خوابي كه در آن رويايي نيست. قبرش را به اندازه نه ذراع توسعه مي‏دهند و براي او، دري به سوي بهشت باز مي‏كنند و او جايگاهش را مي‏بيند.

 اما اگر او كافر باشد، بر او وارد مي‏شوند؛ در حالي كه شيطان چونان دودي در كنار ديدگان او نشسته است. از او مي‏پرسند: پرودگار تو كيست و دين تو چيست؟ درباره اين شخص كه برأي پشتيباني شما بيرون آمده چه مي‏گويي؟

 مي‏گويد: نمي‏دانم! [در اين هنگام‏] بين او و شيطان را خالي مي‏كنند و بر او در قبر 99 مار بزرگ را مسلط مي‏سازند كه اگر يكي از اين مارها در زمين نفس بكشد، هرگز درختي نخواهد

 روييد. و ديدگان او را به سوي آتش مي‏گشايند و او جايگاه خود را در آن مي‏بيند" (كافي، ج 3، ص 236.)

 آري برزخ باطن جهان ماده است و ما از ادراك آن عاجزيم. آنچه ما مي‏بينيم قبري است در دورن زمين؛ اما حقيقت آن براي ما روشن نيست. اين قبر يا باغي از باغ‏هاي بهشت است و آن براي انسان‏هايي است كه در دنيا بهشتي زندگي كردند، يا چاهي از چاه‏هاي آتش و آن مخصوص انسان‏هايي است كه زندگاني جهنمي داشته‏اند و اين بهشت و دوزخ برزخي كه غير از بهشت و دوزخ قيامت است، براي ما مكشوف نيست و پس از مرگ عيان مي‏شود.

 اما مهم‏ترين امري كه باعث مي‏شود، قبر براي ما، نه تنها جايگاه تنهايي و وحشت نباشد؛ بلكه خانه روشن و باغ بهشت گردد، همان ايمان و عمل صالح است كه محبت پيامبر گرامي(ص) و خاندانش، سرمايه‏اي بس عظيم براي طول سفر و از جمله اين مرحله مي‏باشد