پرسش:
فرق با فرشته با جن چیست؟
پاسخ :
با سلام و عرض ادب و احترام
با بررسي آيات و روايات متعدد، مي‏توان ويژگي‏هاي زير را براي فرشتگان برشمرد:
 1. موجودات شريف و ارزشمندي هستند كه واسطه بين خداوند متعال و عالم محسوس به شمار مي‏آيند و در همه حوادث بزرگ و كوچك جهان نقش دارند؛ بر هر امري با توجه به ابعاد و جنبه‏هاي مختلف آن يك يا چند فرشته گمارده شده است، نقش فرشتگان در حوادث و جريان‏ها، اجراي فرمان الاهي و تثبيت آن در جايگاه ويژه‏اش است. قرآن كريم در اين باره مي‏فرمايد: «لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون؛ آن‏ها در هيچ سخني بر خداوند پيشي نمي‏گيرند و مطيع امر خداوند».(1)
 2. در فرشتگان سركشي و نافرماني وجود ندارد؛ چون اراده‏اي مستقل از اراده خداوند ندارند تا چيزي خلاف خواست او بخواهند. قرآن در اين مورد مي‏فرمايد:«لا يعصون الله ما امرهم و يفعلون ما يؤمرون؛ فرمان خداوند را
مخالفت نمي‏كنند و امر او را اطاعت مي‏كنند.». (2)
 3. فرشتگان، با وجود فراواني و كثرت، از نظر مقام و درجه مختلفند. برخي برتر از برخي ديگرند و عده‏اي فرمانده و عده‏اي فرمانبردارند. آن كه فرمانده است به امر الاهي امر مي‏كند و فرمان مي‏دهد و آن كه فرمانبر است نيز به دستور الاهي مطيع و فرمانبردار است و همگي در اين ويژگي كه از خود اراده و اختياري ندارند،  مشتركند؛ چنان كه قرآن مي‏فرمايد: «و ما منّا اِلاّ و له مقام معلوم؛ هر كدام از ما فرشتگان داراي رتبه و جايگاه معين و مشخصي است».(3)
 4. چون كارهاي فرشتگان به امر خداوند و اراده او است و خداوند در همه امورش غالب و چيره است - «و الله غالبٌ علي امره؛ خداوند بر كارش مسلط و چيره است.(4) هيچ چيز در آسمان‏ها و زمين او را عاجز و مغلوب نمي‏سازد.(5)
فرشتگان نيز كه فرمانبرداران حق بوده، اراده و خواستي جز اراده و خواست او ندارند و همواره چيره و پيروزند. (ر.ك: الميزان، ج‏17، ص‏12، ذيل آيه اول سوره فاطر).
 در مورد فطرس كه يكي از فرشتگان الاهي است، روايات متعددي داريم كه مضمون و محتواي آن‏ها يك‏سان است. در روايتي مي‏خوانيم: فطرس فرشته‏اي بود كه گردا گرد عرش الاهي در گردش بود و درباره دستوري از اوامر خداوند كوتاهي و سستي ورزيد. بالش به كيفر اين نافرماني چيده شد و فعاليت او محدود شد. هنگامي كه امام حسين(ع) متولد شد، جبریل(ع) براي عرض تبريك به پيامبر(ص) به سوي زمين فرود آمد و در راه با فطرس ديدار كرد. جبريل(ع) به وي پيشنهاد كرد، براي عرض تبريك و تهنيت، با او نزد پيامبر(ص) برود. هنگامي كه جبريل(ع) او را به حضور پيامبر(ص) برد، به امر پيامبر(ص)، بالش را به بدن پاك امام حسين(ع) ماليد و سلامتش را باز يافت.(6)
 عده‏اي از بزرگان معتقدند، داستان فطرس با آيات صريح قرآن كه ويژگي‏هاي فرشتگان را برشمرده، آن‏ها را بندگان مطيع و كريم و شايسته خداوند معرفي مي‏كند و از هر نوع سرپيچي و نافرماني پيراسته مي‏داند، سازگاري ندارد؛ پس بايد اين گونه روايات را نادرست شماريم؛ و به فرض درستي‏شان، بدان سبب كه نكته‏اي فراتر از ادراك ما دارند، بايد علمش را به اهلش يعني اولياي برگزيده الاهي واگذاريم و خود را در فهم آن ناتوان بدانيم.
 در مقابل عده‏اي بر اين باورند كه فرشتگان اصناف و درجه‏هاي گوناگون دارند. گروهي مقرّبند و گروهي در درجه پايين‏تر جاي گرفته‏اند. آياتي كه هر گونه نافرماني و سرپيچي را از فرشتگان نفي مي‏كنند، به فرشتگان مقرب مربوط است. فطرس از فرشتگان مقرب نبود تا از هر نوع سركشي پيراسته باشد؛ به ويژه آن كه تخلّف و سرپيچي فطرس در برخي روايات كندي و سستي ورزيدن خوانده شده كه نوعي ترك اولي است نه گناه. چنان كه پيامبران(ع) نيز درجات مختلف دارند: «تلك الرسل فضّلنا بعضهم علي بعض؛ بعضي پيامبران را بر بعضي برتري بخشيديم.».(7)
 عده‏اي از انبياء ترك اولي داشتند؛ ولي جمعي مانند پيامبر بزرگوار اسلام(ص) و خاندان پاكش جز اراده الاهي اراده‏اي نداشتند و حتي از ترك اولي نيز پيراسته بودند.
در عالم هستي برخي از موجودات غيرمحسوس‏اند و به حواس طبيعي و عادي قابل درك نيستند. يكي از اين موجودات جن است. جن كه در اصل معنا مفهوم «پوشيدگي» دارد، از چشم انسان پوشيده است. قرآن وجود اين موجود را تصديق كرده و سوره‏اي به نام «جن» نيز در قرآن وجود دارد.
 در قرآن گاهي از اين موجود به «جان» نيز ياد مي‏شود.(8)
ماهيت و حقيقت اين موجودات چندان براي ما روشن نيست ولي از پاره‏اي آيات و روايات مي‏توان برخي از مشخصات اين موجود دست يافت، از جمله:
 1- از آتش آفريده شده و خلق آن پيش از خلق انسان است.(9)
 2- جن نيز مانند انسان مكلف و مسؤول است.(10)
 3- دسته‏اي از آنها مؤمن و گروهي كافر، عده‏اي از آنها نيك‏كردار و برخي از آنها زشت‏كردارند.(11)
 4- بعضي از آنها مرد و مذكر و پاره‏اي ديگر زن و مؤنث هستند و توليد نسل نيز مي‏كنند. (12)
 5- آنها زندگي مي‏كنند و مي‏ميرند.(13)
 6- داراي شعور و اراده‏اند و مي‏توانند با سرعت حركت كنند. مانند قصه حضرت سليمان و تخت بلقيس - ملكه سبا.(14)
 7- مسخّر انسان مي‏گردند. البته در اين رابطه تنها در قرآن به قضيه حضرت سليمان اشاره شده است كه علاوه بر پرندگان، وحوش و انسان‏ها،جن‏ها نيز در اختيار و به فرمان حضرت سليمان بودند. (15)
8- در روايات آمده است كه جن مؤمن براي پيامبران و امامان، مسخر مي‏شوند و خدمت مي‏كنند و كساني كه به اذن الهي ولايتي دارند نيزمي‏توانند جنيان كافر را تحت فرمان خويش درآورند.(16)
9- از پاره‏اي آيات قرآني و روايات معلوم مي‏شود كه جنيان به پيامبر خدا(ص) ايمان آورده‏اند.(17)
اما اين كه جن در كجاي زمين قرار دارد؟ به طور واضح و مشخص مطرح نشده است هر چند برخي از روايات به اماكني كه جنيان در آنجا حضور بيشتري دارند اشاره شده است. آنچه كه مسلم است جن نيز مانند انسان موجودي است جسماني با اين تفاوت كه انسان از خاك وجن از آتش است. طبعا همان‏طور كه انسان داراي روح است جن نيز روح دارد و از آنجا كه ميان روح و بدن رابطه‏اي نزديك وجود دارد، مي‏توان تصور كرد كه - چنان كه برخي از انسان‏ها با رياضت واجد شرايط سير روحي در عوالم ديگر مي‏شوند - براي جن نيز در شرايط خاص روحي اين امكان هست كه روح آنها گاهي با عالم بالا تماس حاصل كند اما به هر روي مكان اصلي آنها همين زمين است و حتي تماس با عالم بالا نيز طبق برخي آيات قرآن پس از تولد حضرت رسول(ص) براي آنها ممنوع شده است.(18)
 البته برخي از روايات به اماكن خاصي اشاره كرده‏اند كه جن در آنجا حضور بيشتري دارد و گويا مانند موطن اصلي آنها تلقي مي‏شود، بيابان‏ها، مناطق خلوت، مكان‏هاي نجس، حمام، دستشويي، محل دفن مردگان و مانند آن... در اين باب اگر با زبان عربي آشنايي داشته باشيد كتاب‏هاي ذيل خواندني است:
 1- الجن في الكتاب والسنه، اعداد ولي زاربن شاه زالدين، دارالبشائر الاسلاميه، بيروت، چاپ اول 1996 م ، ص 94 - 88 و بقيه كتاب در مورد مختصات و ماهيت جن.
2- الجن في القرآن والسنه، عبدالامير علي مهنّا، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، بيروت، چاپ اول، 1992م ، ص 33 - 31 و بقيه مباحث هم خواندني است.
3- الجن بين الاشارات القرآنية وعلم الفيزياء، عبدالرحمن محمد الرفاعي، مكتبه مربوسي الصغير، چاپ اول 1997م.
4- جن و شيطان، عليرضا رجالي تهران، نشر نبوغ، (منبع فارسي).
پی‌نوشت‌ها:
1) انبيا(21) آيه 27.
2) تحريم(66) آيه 6.
3) صافات(37) آيه 164.
4) يوسف(12) آيه 21.
5) فاطر(35) آيه 44.
6) ر.ك: سفينه البحار، شيخ عباس قمي(ره)، ج‏3، ص‏930؛ بحارالانوار، ج‏26، ص‏340، روايت 10 و ج‏43، ص‏243، روايت 8 و ج‏4، ص‏182، روايت 7.
7) بقره(2) آيه 253.
8) الرحمن(55) آيه 39 و حجر(15) آيه 27.
9) حجر(15) آيه 27 – الرحمن(55) آيه 15.
10) ذاريات(51) آيه 56.
11) جن(72) آيات 11 و 14 و 15 – احقاف(46) آيه31.
12) جن(72) آيه 6.
13) احقاف(46) آيه 18 و هم چنین نگا: الميزان، علامه سيد محمد حسين طباطبايي، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان، چاپ پنجم1371، ج 20، ص 41.
14) نمل(27) آيه 39 -38.
15) نمل(27) آيات 17 تا 39 – سبأ(34) آيه 14 - 12 – انبياء(21) آيه 82.
16) مصباح يزدي، محمد تقي، معارف قرآن، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، قم، چاپ دوم 1378 - ص 312 – 313.
17) جن(72) آيه 1 – احقاف(46) آيه 32 – 29.
18) معارف قرآن، ص311 – 309.