پرسش:

عقل چيست؟ و آيا وجه تمايز انسان با ساير موجودات، عقل است؟ آيا شعور انسان ها با هم تفاوت دارد؟

پاسخ:

با سلام و ادب و سلامتي، از ارتباط شما با سایت طلبه پاسخگو سپاسگزاریم

عقل قوه اي از نفس انسان است كه به وسيلة آن حق را از باطل و خير را از شر، و نفع را از ضرر، و حسن را از قبح و كمال را از نقص تميز مي دهد،‌و كليات را درك كرده و تجزيه و تحليل مي نمايد.(1) همه ترقيات جهان بشر ثمره شجرة طيبة عقل است.

عقل، گوهري بي بديلي است كه وجه تمايز انسان از ساير موجودات مي باشد و به بركت آن خداوند انسان را بر موجودات ديگر تكريم نموده و فرمود: "ولقد كرّمنا بني آدم؛ ما آدمي زادگان را بسيار گرامي داشتيم".(2) مرحوم علامطه طباطبايي در ذيل اين آيه

مي فرمايد:‌ مقصود از تكريم اختصاص دادن به عنايت و شرافت دادن به خصوصيتي است كه در ديگران نباشد، و انسان در ميان ساير موجودات عالم خصوصيتي دارد كه در ديگران نيست و آن داشتن عقل است، و به خاطر همان خصيصه است كه از ديگر موجودات جهان امتياز يافته، و به وسيلة آن حق را از باطل و خير را از شر تشخيص مي دهد.(3)

شهيد مطهري ملاك امتياز انسان را علم و ايمان دانسته كه هر دو از آثار عقل مي باشد.

ايشان مي فرمايد: "انسان خود نوعي حيوان است. از اين رو با ديگر جانداران مشتركات بسيار دارد. اما يك سلسله تفاوت ها با همجنسان خود دارد كه او را از جانداران ديگر متماير ساخته و به او مزيّت و تعالي بخشيده و او را بي رقيب ساخته است. تفاوت عمده و اساسي انسان با ديگر جانداران كه ملاك انسانيت او است و منشأ چيزي به نام تمدّن و فرهنگ انساني گرديده، در دو ناحيه است:‌ بينش ها و گرايش ها.

جانداران عموماً از اين مزيّت بهره مندند كه خود و جهان خارج را درك مي كنند و بدان ها آگاهند و در پرتو آگاهي ها و شناخت ها براي رسيدن به خواسته ها و مطلوب هاي خود تلاش مي نمايند.

انسان نيز مانند جانداران ديگر يك سلسله خواسته ها و مطلوب ها دارد و در پرتور آگاهي ها و شناخت هاي خويش براي رسيدن به آن خواسته ها و مطلوب ها در تلاش است. تفاوتش با ساير جانداران در شعاع و وسعت آگاهي ها و شناخت ها، و از نظر تعالي سطح خواسته ها و مطلوب ها است. آگاهي انسان و شناخت او از ظواهر اشيا و پديده ها عبور مي كند و تا درون ذات اشيا و ماهيت آن ها و روابط و وابستگي هاي آن ها و ضرورت هاي حاكم بر آن ها نفوذ مي كند. آگاهي انسان نه در محدودة منطقه و مكان زنداني مي ماند و نه زنجيرة زمان آن را در قيد و بند نگه مي دارد. هم مكان را در مي نوردد و هم زمان را.

از اين رو هم به ماوراي محيط زيست خويش آگاهي پيدا مي كند تا آن جا كه دست به شناخت كرات ديگر مي يازد و هم بر گذشته و آيندة خويش وقوف مي يابد، نيز تاريخ گذشتة خويش و جهان يعني تاريخ زمين و آسمان، كوه ها، درياها، گياهان و جانداران ديگر را كشف مي كند و درباره آينده تا افق هاي دور دست مي انديشد. بالاتر اين كه انسان انديشة خويش را دربارة بي نهايت ها و جاودانگي ها به جولان مي آورد و به برخي بي نهايت ها شناخت پيدا مي كند. انسان قوانين كلي جهان را كشف مي كند و بدين وسيله تسلط خويش را بر طبيعت مستقر مي سازد. انسان از نظر خواسته ها و مطلوب ها نيز مي تواند سطح والايي داشته باشد. پس تفاوت عمده و اساسي انسان با جانداران ديگر كه ملاك انسانيت او است و انسانيت وابسته به آن است،‌ علم و ايمان است".(4)

از نظر روايات اسلامي عقل اساس دين است و ثواب و عذاب به ميزان عقل محاسبه مي گردد. رسول خدا(ص) فرمود: "اساس موجوديت انسان عقل او است و كسي كه عقل ندارد دين ندارد".(5) علي(ع) فرمود: "خداوند متعال مردم را به مقدار عقلي كه در دنيا به آن ها داده است محاسبه مي كند".(6)

پيامبر(ص) فرمود: "انسان ممكن است اهل جهاد و نماز و روزه و ... باشد اما روز قيامت به اندازة عقلش به او پاداش داده مي شود".(7)

نتيجه: عقل قوه اي است تشخيص دهندة نيك و بد و مُدْرك كليات، و سعادت و تعالي دنيا و آخرت بستگي به ميزان آن دارد، و همه ترقيات جوامع بشري مرهون اين نيروي مرموز الهي مي باشد و به همان انسان از ساير موجودات امتياز يافته است.

1. فرهنگ معين، ماده: عقل؛‌ مصطفي حسيني دشتي، معارف و معاريف،‌ماده: عقل؛ مرتضي مطهري، مسئلة شناخت، ص 41.
2. اسراء (17) آيه 70.
3. علامه طباطبايي،‌ الميزان (ترجمه) ج 13، ص 261 - 262.
4. مرتضي مطهري، انسان و ايمان، ص 7 - 12.
5. بحارالأنوار، ج 1، ص 94،‌ حديث 19.
6. همان، ص 106، حديث 2.
7. ناصر مكارم شيرازي، پيام قرآن، ج1، ص 161 (مجمع البيان، ج 10، ص 324).